Hiện nay, kiến thức và hiểu biết về truyền thông, thông tin là cần thiết hơn bao giờ hết. (Hình từ vietfactcheck.org)
Phong trào chống vắc-xin toàn cầu và sự chần chừ do dự trước việc tiêm phòng đã tăng cao trong đại dịch COVID-19 và vẫn chưa có dấu hiệu giảm bớt.
Theo một cuộc khảo sát ở Hoa Kỳ, trong tháng 10 năm 2023, dân Mỹ ít tin vào sự an toàn của các loại vắc xin đã được chuẩn thuận hơn so với hồi tháng 4 năm 2021. Khi niềm tin vào vắc xin giảm sút, các thông tin sai lạc về y tế được đà lan truyền mạnh mẽ hơn trên mạng xã hội và trong đời sống hàng ngày.
Chúng ta không thể xem nhẹ những nguy hiểm của thông tin sai lạc về y tế và cần phải hiểu lý do tại sao nó lan truyền cũng như chúng ta có thể làm gì để khắc phục. Thông tin sai lạc về y tế được định nghĩa là bất kỳ tuyên bố nào liên quan đến y tế là sai khi so sánh với sự đồng thuận khoa học hiện tại.
Các thông tin sai lạc về vắc xin
Vắc xin là chủ đề số 1 của những tuyên bố sai lạc về y tế. Một số lầm tưởng phổ biến về vắc-xin bao gồm:
“Vắc xin có liên quan đến bệnh tự kỷ.” Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng điều này là sai lầm, và nó đã bị Tổ Chức Y Tế Thế Giới (World Health Organization), Viện Hàn Lâm Khoa Học, Kỹ Thuật Và Y Học Quốc Gia (National Academies of Sciences, Engineering and Medicine), Học Viện Nhi Khoa Hoa Kỳ (American Academy of Pediatrics) và Cơ quan Kiểm Soát và Phòng Bệnh (Centers for Disease Control and Prevention) mạnh mẽ bác bỏ.
“Vắc xin Covid-19 có thể dẫn đến vô sinh.” Mối liên quan này đã được làm sáng tỏ thông qua đánh giá hệ thống và phân tích tổng hợp, một trong những hình thức tổng hợp bằng chứng khoa học mạnh mẽ nhất.
“Vắc xin có chứa các thành phần không an toàn, chẳng hạn như thimerosal, nhôm và formaldehyde.” Các nghiên cứu sâu rộng đã chứng minh rằng những thành phần này an toàn khi sử dụng ở liều lượng tối thiểu có trong vắc xin.
“Về mặt y học, vắc-xin không cần thiết để có thể bảo vệ con người khỏi bệnh tật.” Việc phát triển vắc xin và chủng ngừa các bệnh nguy hiểm như đậu mùa, bại liệt, sởi, quai bị và cúm đã cứu sống hàng triệu người và đóng vai trò quan trọng trong việc gia tăng tuổi thọ trung bình - từ 47 tuổi vào năm 1900 lên 76 tuổi vào năm 2023 (ở Hoa Kỳ).
Cái giá của thông tin sai lạc về y tế
Niềm tin mê muội vào những điều sai lầm như vậy đã phải trả giá đắt nhất.
Theo dữ liệu từ Brown University School of Public Health, từ tháng 1 năm 2021 đến tháng 4 năm 2022 ở Hoa Kỳ, ước tính có khoảng 319,000 ca tử vong do COVID-19 có thể ngăn ngừa nếu những người đó được tiêm chủng. Chỉ riêng thông tin sai lạc (misinformation) với thông tin giả (disinformation) về vắc xin COVID-19 đã khiến nền kinh tế Hoa Kỳ thiệt hại ước tính từ 50 triệu đến 300 triệu MK mỗi ngày, từ các chi phí trực tiếp liên quan đến việc phải vào bệnh viện, bệnh tật dai dẳng, mất mát sinh mạng và thiệt hại kinh tế do phải nghỉ làm.
Mặc dù những lầm tưởng và hiểu lầm về vắc xin có khuynh hướng chiếm ưu thế trong các cuộc trò chuyện về sức khỏe, nhưng vẫn có rất nhiều thông tin sai lạc trên mạng xã hội xoay quanh chế độ dinh dưỡng và các chứng rối loạn ăn uống, hút thuốc hoặc sử dụng chất gây nghiện, các bệnh mãn tính và các liệu pháp y tế.
Nhiều nghiên cứu cho thấy rằng các nền tảng truyền thông xã hội đã trở thành nguồn thông tin y tế được nhiều người tìm kiếm, đặc biệt là trong số thanh thiếu niên và người trẻ. Tuy nhiên, nhiều người không được trang bị đủ kiến thức để sáng suốt sàng lọc những thông tin sai lạc về y tế.
Thí dụ: một phân tích về các bài đăng trên Instagram và TikTok từ năm 2022 đến năm 2023 của tờ The Washington Post và trang tin tức vô vụ lợi The Examine cho thấy các công ty thực phẩm, giải khát và supplements đã trả tiền cho hàng chục chuyên gia dinh dưỡng nổi tiếng để đăng các nội dung quảng cáo đồ uống không đường, đường ăn kiêng và supplements, tiếp cận hàng triệu người xem. Mối quan hệ giữa các chuyên gia dinh dưỡng với ngành công nghiệp thực phẩm không phái lúc nào cũng được làm minh bạch đối với người xem.
Nhiều nghiên cứu cho thấy thông tin sai lạc về y tế lan truyền trên mạng xã hội dẫn đến việc ít người tiêm chủng hơn và cũng có thể làm tăng rủi ro gặp nguy hiểm về sức khỏe như rối loạn ăn uống, quan hệ tình dục không an toàn và các bệnh lây truyền qua đường tình dục. Thông tin sai lạc về y tế thậm chí còn lan rộng sang lĩnh vực thú y, một nghiên cứu năm 2023 cho thấy 53% người nuôi chó được khảo sát tỏ ra nghi ngờ về vắc-xin cho thú cưng.
Thông tin sai lạc về y tế đang gia tăng
Một trong những lý do chính đằng sau sự lan truyền các thông tin sai lạc về y tế là sự suy giảm niềm tin vào khoa học và chính phủ. Sự phân cực chính trị ngày càng tăng, cùng với lịch sử mất niềm tin vào y học trong các cộng đồng đã và đang trải qua sự bất bình đẳng trong điều trị y tế, làm trầm trọng thêm những rạn nứt vốn có.
Sự thiếu tin tưởng vừa được thúc đẩy vừa được củng cố bởi cách mà các thông tin sai lạc có thể lan truyền ngày nay. Các nền tảng truyền thông xã hội cho phép mọi người dễ dàng tạo ra các khu vực thông tin riêng biệt; chúng ta có thể tạo ra mạng và nguồn feed thông tin cho mình bằng cách hủy theo dõi hoặc tắt các quan điểm trái ngược với quan điểm của chúng ta, đồng thời thích và chia sẻ những nội dung phù hợp với niềm tin và hệ thống giá trị hiện tại của chúng ta.
Bằng cách tùy chỉnh nội dung dựa trên các tương tác trước đó, các thuật toán mạng xã hội có thể vô tình hạn chế chúng ta tiếp xúc với các quan điểm đa dạng, khiến chúng ta hiểu biết không đầy đủ và thông tin không đồng nhất. Càng đáng lo ngại hơn, một nghiên cứu về thông tin sai lạc lan truyền trên Twitter từ năm 2006 đến năm 2017 đã phát hiện ra rằng các thông tin sai sự thật có khả năng được chia sẻ cao hơn 70% so với thông tin thật, và thậm chí còn lan truyền “xa hơn, nhanh hơn, sâu hơn và rộng hơn sự thật” trong tất cả các hạng mục thông tin.
Làm thế nào để chống lại thông tin sai lạc
Việc thiếu quy định chặt chẽ và tiêu chuẩn hóa về nội dung các thông tin sai lạc trên mạng xã hội khiến cho mọi người rất khó phân biệt đâu là thông tin đúng và đâu là thông tin bậy bạ. Dưới đây là một số bước mà quý vị có thể thực hiện để nhận biết và ngăn chặn sự lan truyền thông tin sai lạc về y tế:
Kiểm tra nguồn gốc. Xác định tính tin cậy của thông tin về sức khỏe bằng cách kiểm tra xem nguồn gốc có phải là một tổ chức hoặc cơ quan uy tín như WHO, NIH hoặc CDC. Những nguồn gốc đáng tin cậy khác bao gồm các cơ sở y học hoặc khoa học có uy tín hoặc các nghiên cứu đã được bình duyệt trên các tạp chí học thuật. Hãy thận trọng với thông tin đến từ các nguồn không xác định hoặc sai lệch.
Kiểm tra thông tin của tác giả/nguồn. Tìm kiếm thông tin về trình độ, chuyên môn và các cơ quan chuyên môn liên quan đến (các) tác giả đã đưa ra thông tin. Hãy cảnh giác nếu thông tin về tác giả bị thiếu hoặc khó xác minh.
Chú ý đến ngày tháng. Kiến thức khoa học được thiết kế để phát triển khi có bằng chứng mới xuất hiện. Thông tin lỗi thời có thể không còn chính xác. Tìm kiếm dữ liệu mới và cập nhật để ngữ cảnh hóa các kết quả trong lĩnh vực rộng lớn hơn.
Kiểm tra chéo xem đã có sự đồng thuận khoa học chưa. Kiểm tra thông tin qua nhiều nguồn đáng tin cậy. Sự đồng thuận mạnh mẽ giữa các chuyên gia và nhiều nghiên cứu khoa học sẽ giúp thông tin có tính hợp lệ hơn. Nếu một tuyên bố trên mạng xã hội mâu thuẫn với sự đồng thuận khoa học rộng rãi và có nguồn gốc không rõ ràng hoặc không uy tín, nó rất có khả năng không tin cậy.
Nghi ngờ về các thông tin giật gân. Thông tin sai lạc về y tế thường sử dụng ngôn từ giật gân nhằm kích động cảm xúc mạnh mẽ để thu hút sự chú ý. Những cụm từ như “phương pháp chữa trị thần kỳ,” “phương thuốc bí mật” hoặc “đảm bảo trị dứt điểm” có thể là nói quá lên. Hãy cảnh giác!
Cân nhắc chứng cứ khoa học hơn là những câu chuyện cá nhân. Ưu tiên thông tin dựa trên các nghiên cứu khoa học đã trải qua các phương pháp nghiên cứu nghiêm ngặt, như các thử nghiệm kiểm soát ngẫu nhiên, được bình duyệt và xác nhận. Vì được thực hiện với các mẫu đại diện, quy trình khoa học sẽ cung cấp nền tảng đáng tin cậy cho các khuyến nghị về sức khỏe hơn là so với các câu chuyện cá nhân. Mặc dù những câu chuyện cá nhân có thể nghe rất hấp dẫn và thuyết phục, nhưng chúng không thể là cơ sở duy nhất cho quyết định về sức khỏe.
Nói chuyện với các chuyên gia y tế. Nếu có thông tin khiến quý vị bối rối hoặc khó hiểu, hãy tìm kiếm hướng dẫn từ các nhà cung cấp dịch vụ y tế đáng tin cậy mà quý vị có thể tin tưởng, họ có thể cung cấp lời khuyên dựa trên chuyên môn và nhu cầu cụ thể.
Khi còn nghi ngờ, đừng chia sẻ gì cả. Chia sẻ những tuyên bố không hợp lệ hoặc chưa được xác minh sẽ góp phần lan truyền thông tin sai lạc và gây hại. Mà điều này hoàn toàn có thể tránh được.
Tất cả chúng ta đều có thể góp phần vào việc tiếp nhận và chia sẻ thông tin một cách có trách nhiệm để sự thật được lan truyền rộng rãi hơn các thông tin sai lạc.
Nguyên Hòa biên dịch
Nguồn: “How to combat misinformation” được đăng trên trang TheConversation.com.
Gửi ý kiến của bạn
