Với sắc lệnh mới, Trump tìm cách xoá bỏ việc dùng kết quả kỳ thị làm bằng chứng vi phạm dân quyền. Đây là bước đi khiến nhiều người lo ngại sẽ đảo ngược tiến bộ của hàng chục năm đấu tranh bình đẳng. (Nguồn: pixabay.com)
Trong số 145 sắc lệnh hành pháp mà Tổng Thống Donald Trump đã ban hành, từ quy định về sức nước mạnh hay nhẹ trong vòi sen cho đến xuất cảng hải sản, có một sắc lệnh đáng chú ý. Được ký vào ngày 23 tháng 4 với tiêu đề tưởng chừng đơn giản: “Khôi Phục Bình Đẳng Cơ Hội và Trọng Dụng Tài Năng” (Restoring Equality of Opportunity and Meritocracy), sắc lệnh này lại mang tham vọng tái định hình toàn bộ luật dân quyền Hoa Kỳ. Ngay cả những người hay nghi ngại Trump cũng không khỏi giật mình nhận ra, điều quan trong lần này không chỉ là mục tiêu mà ông nhắm đến, mà còn là những chọn lựa đầy toan tính.
Sắc lệnh mới của Trump nhằm loại bỏ dần khái niệm pháp lý “tác động khác biệt” (tiếng anh là disparate impact), tức là quan điểm cho rằng một chính sách, dù không có ý định kỳ thị ai, vẫn có thể xâm phạm dân quyền nếu kết quả của việc áp dụng gây bất bình đẳng theo sắc tộc hoặc phái tính.
Sau khi Đạo Luật Dân Quyền 1964 được thông qua, thuyết “tác động khác biệt” dần trở thành một phần quan trọng trong luật pháp Hoa Kỳ. Thí dụ như vụ kiện Griggs v Duke Power Co. (năm 1971), được đưa lên tới Tối Cao Pháp Viện (TCPV). Khi đó, Tòa án kết luận rằng việc buộc những ai không có bằng đại học phải làm bài kiểm tra IQ – và người da trắng vượt qua gần gấp mười lần so với người da đen – là hành vi vi phạm luật dân quyền.
Trong phán quyết đồng thuận tuyệt đối, các thẩm phán đều cho rằng chính sách buộc ứng viên phải thi IQ của công ty điện lực, dù không có vẻ gì là kỳ thị, thực chất lại phân biệt đối xử dựa trên sắc tộc. Sự khác biệt trong kết quả thi là hậu quả trực tiếp của hệ thống giáo dục tách biệt và kém chất lượng dành cho người da màu. Và vì thế, chính sách này đã vi phạm luật dân quyền (không chỉ cấm những hành vi kỳ thị rõ ràng, mà còn ngăn cả những chính sách trông có vẻ công bằng nhưng lại bất công khi áp dụng).
Đây là lần đầu tiên luật pháp Hoa Kỳ thừa nhận rằng kỳ thị có thể xảy ra mà không cần phải do cố tình. Kết quả là kỳ thi công chức liên bang bị bãi bỏ. Ủy Ban Cơ Hội Việc Làm Bình Đẳng (Equal Employment Opportunity Commission, EEOC) cũng thiết lập quy tắc “bốn phần năm” (four-fifths rule): nếu tỷ số tuyển chọn của một nhóm sắc tộc, phái tính hay dân tộc nào đó thấp hơn 80% so với nhóm cao nhất, thì sẽ được xem là có “dấu hiệu phân biệt.” Luật yêu cầu các công ty, xí nghiệp phải tự kiểm tra và chịu trách nhiệm, nên các công ty cần có bộ phận riêng để giám sát vấn đề này. Từ đó các phòng nhân sự chuyên nghiệp ra đời.
Khoảng cách tưởng nhỏ nhưng ảnh hưởng lớn
Trong nhiều năm, thuyết “tác động khác biệt” đã buộc các cơ quan liên bang phải điều chỉnh chính sách trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Dưới thời Tổng Thống Barack Obama, chính phủ yêu cầu các trường học phải cải tổ lại quy định kỷ luật học sinh, vì số lượng học sinh da đen bị đình chỉ và đuổi học cao hơn nhiều so với học sinh da trắng (không cần có bằng chứng về chủ ý kỳ thị). Trong lĩnh vực nhà ở, các đơn vị cung cấp nhà ở công cộng cũng được khuyến cáo tránh yêu cầu người thuê khai báo tiền án tiền sự, để không vô tình tạo ra rào cản cho những nhóm dễ bị kỳ thị, đặc biệt là người da màu.
Đến thời Tổng Thống Biden, Ủy Ban Truyền Thông Liên Bang (FCC) đã quy định rằng mọi hành vi khiến người dân bị hạn chế quyền sử dụng Internet băng thông rộng (chỉ vì họ nghèo, là người da màu hoặc thuộc nhóm thiểu số) đều có thể bị xem là phân biệt đối xử.
Thế nhưng, Tổng thống Trump hiện quyết tâm loại bỏ hoàn toàn kiểu suy nghĩ và lý luận này “khỏi mọi lĩnh vực, càng triệt để càng tốt.” Một số nhà phân tích cấp tiến cho rằng đây là biểu hiện của tư tưởng phân biệt sắc tộc kiểu cũ. Nhưng những người phản đối thuyết “tác động khác biệt” lại cho rằng họ không hề phản đối việc cấm kỳ thị trực tiếp hay công khai. Theo Alison Somin, luật sư tại tổ chức Pacific Legal Foundation, điều họ lo ngại là “gần như chính sách nào cũng ảnh hưởng đến một nhóm thiểu số nào đó, nên các cơ quan chính phủ có thể dựa vào lý do này để can thiệp vào bất cứ chính sách nào.”
Dù về mặt lý thuyết, sắc lệnh của Trump có thể bị một chính quyền Dân Chủ kế nhiệm thu hồi; nhưng thực tế cho thấy, những gì ông đã làm – từ việc thu hẹp lực lượng nhân sự tại các cơ quan của Bộ Tư Pháp và Bộ Nội An cho đến định hướng lại cách thi hành luật – sẽ khiến cho chính sách “tác động khác biệt” gần như biến mất khỏi hệ thống luật liên bang. Suốt nhiều năm sau, chúng ta có thể sẽ không thấy thêm vụ kiện nào dựa trên khái niệm này được đưa ra bởi các cơ quan chính phủ. Theo nhà quan sát chính trị bảo thủ Richard Hanania, việc phục hồi học thuyết ấy không hề dễ dàng, bởi bản thân nó và các chính sách điều chỉnh sắc tộc thường gây tranh cãi và không có nhiều sức hút đối với đa số cử tri.
Và dù “tác động khác biệt” vẫn còn được luật pháp ghi nhận trong một số điều khoản và được bảo vệ bởi án lệ Griggs, nhưng không có gì đảm bảo nó sẽ tiếp tục đứng vững nếu bị đưa ra xét xử trong một vụ án mới tại TCPV. Năm 2009, trong một vụ án liên quan đến kỳ thi tuyển lính cứu hỏa, cố Thẩm phán TCPV Antonin Scalia từng lên tiếng cho rằng lúc ấy tòa án không dám đi thẳng vào những câu hỏi quan trọng nhất về hiến pháp. Scalia gọi đó là “kéo dài thời gian” cái ngày mà TCPV buộc phải đưa ra câu trả lời: rằng liệu khái niệm này có phù hợp với nguyên tắc bình đẳng được hiến pháp bảo hộ hay không? Ngày đó đang tới gần, mà với thế đa số bảo thủ trong Tòa án cao nhất hiện nay, hy vọng của giới cấp tiến rất có thể sẽ tiêu tan.
Khái niệm “tác động khác biệt” từng là một trong những ý tưởng pháp lý đáng chú ý mà Hoa Kỳ đưa ra thế giới. Năm 1985, TCPV Canada đã đứng về phía một tín đồ Cơ Đốc Phục Lâm (Seventh-Day Adventist) bị công ty Sears sa thải vì từ chối làm việc vào ngày Sabbath. Tòa án Canada coi đây là một dạng “phân biệt đối xử” dù quy định của công ty áp dụng cho tất cả nhân viên (nhưng gây thiệt thòi cho người có tôn giáo đặc biệt).
Ở Âu Châu, người ta gọi kiểu bất công như vậy là “kỳ thị gián tiếp” (indirect discrimination). Tức là quy định nghe có vẻ công bằng, nhưng khi áp dụng thì lại gây khó khăn cho một nhóm thiểu số nào đó. Tại Anh, luật này được ghi rõ trong Đạo Luật Bình Đẳng năm 2010. Thực ra, các luật cũ như Luật chống phân biệt phái tính (1975) hay Luật về quan hệ sắc tộc (1976) cũng đã đề cập tới điều tương tự. Đến năm 2017, TCPV Anh tiếp tục khẳng định tính hợp pháp của các cáo buộc về kỳ thị gián tiếp – trong đó có vụ kiện liên quan đến bài thi thăng chức của các viên chức di trú.
Tuy chính sách bảo vệ dân quyền này có thể đang bước vào “những ngày cuối cùng” tại Hoa Kỳ, “tác động khác biệt” hay “kỳ thị gián tiếp” vẫn được định dạng và nhìn nhận trong nhiều hệ thống pháp luật khác trên các đất nước dân chủ và văn minh trên thế giới.
Nguyên Hòa biên dịch
Nguồn: “Trump knocks down a controversial pillar of civil-rights law” được đăng trên trang Economist.com.
Gửi ý kiến của bạn
