Ba nhà khoa học Shimon Sakaguchi, Mary Brunkow và Fred Ramsdell đoạt giải Nobel Y Khoa 2025.
Mỗi ngày, hệ miễn nhiễm của con người phải thực hiện một thế cân bằng tinh tế: bảo vệ bạn khỏi hàng nghìn tác nhân gây bệnh, đồng thời tránh tấn công chính tế bào khỏe mạnh trong cơ thể. Sự điều hòa ấy diễn ra trơn tru đến mức ít ai nhận ra – cho đến khi nó trục trặc.
Các bệnh tự miễn như tiểu đường loại 1, lupus hay thấp khớp là lời nhắc nhở rõ ràng về điều xảy ra khi hệ miễn nhiễm nhận nhầm tế bào của mình là kẻ thù. Nhưng làm sao cơ thể phân biệt được đâu là “ta” và đâu là “địch”?
Giải Nobel Y khoa năm 2025 đã được trao cho ba nhà khoa học Shimon Sakaguchi, Mary Brunkow và Fred Ramsdell, nhờ những khám phá mở ra hiểu biết cốt lõi về cách hệ miễn nhiễm duy trì thăng bằng đó. Công trình của họ, xoay quanh hai yếu tố chủ chốt – tế bào T điều hòa (regulatory T cells) và gien FOXP3 – đã làm thay đổi toàn diện cách giới khoa học nhìn về miễn nhiễm, mở ra hướng điều trị mới cho bệnh tự miễn và ung thư.
Cơ chế dung nạp miễn nhiễm
Hệ miễn nhiễm được lập trình để nhận diện và tiêu diệt các tác nhân lạ như virus hay vi khuẩn, nhưng đồng thời phải tránh gây hại cho mô của chính mình. Cơ chế này gọi là “dung nạp bản thân” (self-tolerance).
Trong nhiều thập niên, người ta tin rằng sự dung nạp này được hình thành chủ yếu trong những cơ quan tạo tế bào miễn nhiễm như tuyến ức (nơi tạo tế bào T) và tủy xương (nơi tạo tế bào B). Tại đây, các tế bào mới hình thành có phản ứng với “chính mình” sẽ bị loại bỏ trong giai đoạn phát triển – đó là quá trình gọi là “dung nạp trung tâm”.
Tuy nhiên, không phải mọi tế bào tự phản ứng đều bị loại bỏ. Năm 1995, Sakaguchi phát hiện một loại tế bào mới gọi là “tế bào T điều hòa” (Tregs), đóng vai trò như những “người gác cổng” của hệ miễn nhiễm. Chúng tuần tra khắp cơ thể, kiềm chế những phản ứng sai lệch có thể dẫn đến bệnh tự miễn – một cơ chế được gọi là “dung nạp ngoại biên”.
Vai trò của gien FOXP3
Trong khi Sakaguchi phát hiện ra tế bào T điều hòa, đến năm 2001, Mary Brunkow và Fred Ramsdell xác định được yếu tố kiểm soát chúng: gien FOXP3. Họ nhận thấy đột biến trong gien này gây ra một chứng bệnh tự miễn chết người ở chuột, và sau đó chứng minh rằng ở người, đột biến FOXP3 dẫn đến rối loạn miễn nhiễm nặng gọi là hội chứng IPEX (Immunodysregulation Polyendocrinopathy Enteropathy X-linked). Bệnh này xảy ra khi tế bào T điều hòa bị thiếu hoặc không hoạt động.
Năm 2003, Sakaguchi chứng minh FOXP3 là yếu tố cần thiết để tế bào T điều hòa hình thành và hoạt động. Gien này mã hóa một loại protein “yếu tố phiên mã” – tức là giúp kích hoạt các gien cần thiết cho sự phát triển của Tregs. Không có FOXP3, các tế bào T điều hòa không thể kiểm soát phản ứng miễn nhiễm, khiến cơ thể tự tấn công chính mình.
Ứng dụng trong y học
Tế bào T điều hòa có thể là “anh hùng” hoặc “kẻ phản diện” tùy bối cảnh. Khi chúng hoạt động kém, cơ thể có thể sinh bệnh tự miễn. Ngược lại, trong ung thư, chúng lại quá mạnh, khiến hệ miễn nhiễm bị kìm hãm, không tiêu diệt được khối u.
Hiểu biết về FOXP3 và tế bào T điều hòa đã mở ra kỷ nguyên mới cho các liệu pháp điều hòa miễn nhiễm (immunotherapy). Trong điều trị bệnh tự miễn như tiểu đường loại 1 hay thấp khớp, các nhà nghiên cứu tìm cách tăng cường hoạt động của Tregs. Còn với ung thư, hướng nghiên cứu ngược lại – ức chế Tregs – để hệ miễn nhiễm có thể tấn công mạnh hơn vào tế bào ung thư.
Công trình này cũng có ý nghĩa lớn với lĩnh vực cấy ghép nội tạng: nếu có thể điều chỉnh tế bào T điều hòa, bác sĩ có thể giúp cơ thể chấp nhận mô ghép mà không cần dùng thuốc ức chế miễn nhiễm lâu dài.
Khoa học và sự sống
Nghiên cứu về sự điều hòa miễn nhiễm không chỉ giúp con người hiểu rõ cơ thể, mà còn mở ra viễn cảnh “tinh chỉnh” hệ miễn nhiễm như một chiếc máy điều nhiệt: giảm bớt trong bệnh tự miễn, tăng lên trong điều trị ung thư.
Giải Nobel năm nay nhắc nhở rằng khoa học, ở mức tốt đẹp nhất, không chỉ giải thích những kỳ diệu của thế giới – mà còn làm thay đổi cuộc sống.
Hoa Trang biên dịch
Theo bài của Aimee Pugh Bernard, Phó Giáo sư Miễn nhiễm học và Vi sinh, Đại học Y khoa Colorado Anschutz, đăng trên The Conversation, ngày 6 tháng 10 năm 2025.
Gửi ý kiến của bạn
