Cánh Đông không chỉ là tường đá. Nó là phần nhân tính của ngôi nhà, nơi sự nhẹ nhàng và phép tắc xã hội cân bằng lại cái oai vệ của quyền lực. Bức tường ấy, nay bị đập đi, giống như phần ký ức bị bứt khỏi bản thể quốc gia. Ảnh ghép VB.
Hai trăm mười một năm trước, mùa hè năm 1814, quân Anh kéo vào Washington. Trước khi phóng hỏa Bạch Ốc, họ ngồi xuống dùng bữa tại bàn tiệc đã dọn sẵn cho Tổng thống James Madison. Khi bữa ăn kết thúc, lính Anh đốt màn, đốt giường, và tòa nhà bốc cháy suốt đêm. Sáng hôm sau, cơn mưa lớn chỉ còn rửa trôi phần tro tàn của nơi từng là biểu tượng cho nền cộng hòa non trẻ.
Tuần này, phần Cánh Đông của Bạch Ốc bị phá sập. Không phải bởi ngoại bang, mà bởi chính quyền tại vị. Và lần này, không ai được báo trước. Người Mỹ chỉ biết chuyện qua những bức ảnh máy xúc cày nát nền nhà, cùng lời xác nhận ngắn ngủi từ các viên chức trong chính phủ.
Theo kế hoạch mới, tòa nhà sẽ có thêm một đại sảnh dạ vũ trị giá ba trăm triệu đô-la. Phần kinh phí, như lời Tổng thống Trump, được “nhiều người yêu nước, các công ty vĩ đại, và chính tôi” đài thọ. Để dựng công trình mới, toàn bộ Cánh Đông – nơi từng là không gian sinh hoạt và tiếp khách của các đệ nhất phu nhân từ thời Eleanor Roosevelt – bị xóa khỏi bản đồ.
Những người bênh vực dự án nói rằng Bạch Ốc chưa bao giờ là bất biến; nó thay đổi cùng thời cuộc. Điều ấy đúng. Nhưng san phẳng một phần tòa nhà biểu tượng mà không hề tham khảo ý dân, lại là chuyện khác. Việc ấy không chỉ chạm tới kiến trúc, mà chạm tới ý niệm căn bản của nền cộng hòa: quyền lực phải được thực thi trong ánh sáng, trước mắt nhân dân.
Câu chuyện này, thật ra, bắt nguồn từ thuở lập quốc. Khi nước Mỹ còn đang vẽ đường cho thủ đô mới, kỹ sư người Pháp Pierre Charles L’Enfant từng đề nghị xây một “cung điện tổng thống” năm lần lớn hơn hiện nay. Đó là giấc mộng kiểu đế quốc: quảng trường đồ sộ, đại lộ thẳng tắp, tất cả nhằm gợi cảm giác tôn nghiêm và quyền uy.
Thomas Jefferson, khi ấy là Bộ trưởng Ngoại giao, phản đối. Ông cho rằng một nền cộng hòa không nên phô trương như vương triều. Nhà nước tự do, theo ông, cần xây dựng bằng tinh thần tiết độ, bằng sự trong sáng của lý trí, chứ không bằng vẻ huy hoàng bên ngoài.
Tòa nhà được dựng sau cùng là kết quả của sự dung hòa ấy: trang nghiêm nhưng giản dị, kiên cố mà vẫn khiêm nhường. Suốt hơn hai thế kỷ, các đời tổng thống đã nối tiếp nhau chăm chút nó — đôi khi tu bổ, đôi khi nới rộng — nhưng luôn trong khuôn khổ được giám sát công khai. Khi Bạch Ốc xuống cấp nặng dưới thời Harry Truman, việc xây lại toàn bộ nội thất cũng được trình bày rõ ràng trước Quốc hội, và người dân còn được mua lại từng viên gạch vụn với giá tượng trưng một đô-la.
Tất cả những hành động đó đều nói lên một điều: Bạch Ốc không thuộc về một tổng thống, mà thuộc về dân Mỹ.
Giờ đây, công trường ầm ầm trước mắt lại gợi một cảm giác khác. Cánh Đông, phần nhà vốn gắn liền với sinh hoạt đời thường, với những buổi tiếp tân, với vai trò tinh tế nhưng không kém phần biểu tượng của các đệ nhất phu nhân, nay bị xem như phần “không cần thiết.” Trump nói thẳng: “Nó chẳng bao giờ được nghĩ là có ý nghĩa gì nhiều.” Câu nói ấy hé lộ ít nhất hai điều — một là sự dửng dưng với lịch sử, hai là niềm tin rằng chỉ quyền lực mới xứng đáng ở lại.
Nhưng Cánh Đông không chỉ là tường đá. Nó là phần nhân tính của ngôi nhà, nơi sự nhẹ nhàng và phép tắc xã hội cân bằng lại cái oai vệ của quyền lực. Bức tường ấy, nay bị đập đi, giống như phần ký ức bị bứt khỏi bản thể quốc gia.
Lịch sử Bạch Ốc từng chứng kiến bao tranh cãi quanh ranh giới giữa vẻ sang trọng và sự tiết chế. Jefferson từng bị mỉa mai vì mang dép lê tiếp khách, Van Buren bị tố “xa hoa,” còn Theodore Roosevelt thì cho dỡ bỏ mọi đồ trang trí rườm rà để trả lại dáng thuần khiết cho tòa nhà. Trải qua từng thời, người ta vẫn hiểu rằng sự tiết độ là phẩm chất cốt lõi của nền cộng hòa.
Công trình mới — một phòng dạ vũ khổng lồ gần gấp đôi diện tích nhà chính — không chỉ làm lệch thế cân bằng của kiến trúc, mà còn lệch cả tinh thần ấy. Dưới lớp cột trụ kiểu cổ điển và hoa văn “hồi tưởng truyền thống,” người ta chỉ còn thấy phô trương, không còn thấy kỷ luật.
Khi Dolley Madison cứu bức chân dung George Washington khỏi ngọn lửa năm 1814, bà không chỉ cứu một bức họa. Bà giữ lại linh hồn của một quốc gia. Còn hôm nay, khi một phần Bạch Ốc bị phá đi để dựng chốn yến tiệc, người ta tự hỏi: trong căn phòng mới ấy, khi rượu rót tràn ly và nhạc trỗi lên, họ sẽ nâng ly vì ai – và vì điều gì?
Việt Báo tóm lược
Nguồn: Theo Jake Lundberg, The Atlantic, ngày 24 tháng 10 năm 2025
Gửi ý kiến của bạn
