Tổng quan về lý thuyết tại Liên Âu
Về mặt pháp lý và hình sự ở châu Âu, hiện nay không có một Tòa án Hình sự duy nhất nào có thẩm quyền chung cho toàn châu Âu như kiểu “Tòa án Tối cao Hình sự châu Âu”. Tuy nhiên, có một số cơ quan và tòa án có thẩm quyền trong một số lĩnh vực nhất định có liên quan đến hình sự chung cho châu Âu.
European Union Agency for Criminal Justice Cooperation, EUROJUST không phải là tòa án mà là cơ quan hợp tác tư pháp hình sự của Liên minh châu Âu, có chức năng hỗ trợ và điều phối hợp tác điều tra và truy tố hình sự xuyên biên giới giữa các quốc gia thành viên. Các tội phạm xuyên quốc gia là khủng bố, buôn ma túy, rửa tiền, tội phạm mạng... Cơ quan này có trụ sở đặt tại The Hague, Hà Lan.
Tòa án Nhân quyền châu Âu (European Court of Human Rights, ECtHR), trực thuộc Hội đồng châu Âu (Council of Europe, khác với EU), và có thẩm quyền giải quyết các vụ việc cá nhân, tổ chức hoặc quốc gia khởi tố việc vi phạm Công ước Nhân quyền châu Âu. Đặc điểm của toà này là không xử lý các vụ án hình sự cụ thể như một tòa án quốc gia, nhưng có thể ra phán quyết buộc các quốc gia sửa đổi các bản án, luật pháp nếu xét thấy có vi phạm nhân quyền.
Tòa án Công lý Liên minh châu Âu (Court of Justice of the European Union, CJEU) có thẩm quyền chính là giải thích và bảo đảm áp dụng luật Liên Âu một cách thống nhất giữa các quốc gia thành viên và không trực tiếp xử lý án hình sự, nhưng có thể liên quan đến các quyền cơ bản, dẫn độ và hợp tác tư pháp.
Tòa án Hình sự Quốc tế (International Criminal Court, ICC), có trụ sở đặt tại The Hague, Hà Lan và có thẩm quyền trên toàn cầu trong việc xét xử các tội ác nghiêm trọng như diệt chủng, tội ác chiến tranh, tội ác chống lại loài người. Toà ICC không phải là cơ quan của EU hay châu Âu, nhưng nhiều nước châu Âu là thành viên và cũng không can thiệp vào tội phạm hình sự như giết người, trộm cắp, v.v.
Văn phòng Công tố châu Âu (European Public Prosecutor’s Office, EPPO) mới ra đời vào năm 2021, có trụ sở đặt tại Luxembourg và có thẩm quyền điều tra và truy tố các tội phạm gian lận thuộc về lĩnh vực ngân sách của Liên Âu, tham nhũng, rửa tiền liên quan đến quỹ Liên Âu. Vì Hungary, Ba Lan hiện nay không tham gia nên phạm vi hoạt động của EPPO vô cùng hạn chế.
Nhìn chung, Việt Nam không phải là thành viên Liên Âu và hành vi truy cứu trách nhiệm chỉ liên quan đến các nước Liên Âu. Do đó, Việt Nam không có vai trò nào trong mọi thủ tục truy tố.
Nhưng nếu nghi phạm có hành vi vi phạm pháp luật Việt Nam, Việt Nam có thể xin lệnh truy nã quốc tế và yêu cầu dẫn độ nghi can theo hiệp định song phương (nếu có).
Hợp tác của Việt Nam trong thực tế
Việt Nam có thể hợp tác với Liên Âu trong lĩnh vực truy cứu trách nhiệm hình sự trong một vụ án xuyên quốc gia không, đây là một vấn đề khá mới mẻ, vô cùng khó khăn và mất nhiều thời gian để giải quyết.
Xin nêu lên một trường hợp cụ thể làm thí dụ để thấy tầm vóc phức tạp và đa dạng của vấn đề. Một cá nhân có hai quốc tịch là Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam và Cộng hoà Síp (Cyprus), hiện nay đang cư trú tại Cộng hoà Síp và có hành vi bị nghi ngờ về tội rửa tiền tại Síp; hành hung gây tổn thương cho một người Việt tại Pháp và công khai thuê sát thủ để đe doạ giết người Việt tại Đức.
Các cơ sở pháp lý liên quan đến ba vụ việc khác nhau gồm có:
1. Luật hình sự quốc gia: Mỗi quốc gia thành viên EU có hệ thống hình sự riêng và giữ đầy đủ chủ quyền quốc gia về tư pháp hình sự. Theo nguyên tắc lãnh thổ, mỗi quốc gia có thẩm quyền điều tra và truy tố hành vi phạm tội xảy ra trên lãnh thổ của mình.
2. Luật Liên Âu và cơ chế hợp tác. Trong trường hợp này, cơ quan EUROJUST sẽ điều phối việc hợp tác tư pháp hình sự giữa các nước EU; phát lệnh Truy Nã Châu Âu (European Arrest Warrant, EAW). Đây là phương tiện để bắt giữ và dẫn độ nhanh nghi phạm giữa các quốc gia EU và dựa trên Hiệp định Tương trợ Tư pháp hình sự trong EU.
Mỗi hành vi của nghi can sẽ được các nước có liên quan cân nhắc là nên áp dụng những biện pháp nào.
Việc rửa tiền tại Síp được cho suy đoán là xảy ra trên lãnh thổ Síp, nơi nghi phạm đang cư trú. Do đó, Síp có thẩm quyền để tiến hành điều tra và truy tố theo luật rửa tiền quốc gia. Cảnh sát và công tố viên Síp có thể bắt giữ, khám xét, phong toả tài sản, và khởi tố tại tòa án hình sự quốc gia.
Việc hành hung người Việt trên lãnh thổ Pháp, nên Pháp có thẩm quyền truy cứu trách nhiệm hình sự. Nếu nghi phạm không còn có mặt tại Pháp, cơ quan công tố Pháp có thể xin phát lệnh truy nã quốc tế và Lệnh Truy Nã Châu Âu (European Arrest Warrant, EAW) gửi đến Síp để yêu cầu dẫn độ.
Việc thuê sát thủ để đe doạ giết người tại Đức, Đức cũng có thẩm quyền tương tự như Pháp, có thể khởi tố vắng mặt, hoặc yêu cầu dẫn độ nghi phạm từ Síp bằng Lệnh Truy Nã Châu Âu EAW.
Vì Pháp và Đức đều là thành viên EU, cả hai có thể xin sử dụng chung một Lệnh Truy Nã Châu Âu, thay vì theo quy trình dẫn độ truyền thống vì quá phức tạp và tốn thời gian. Thủ tục theo EWA nhanh vì phải giải quyết trong vòng 60 ngày, không cần xét lại bằng chứng nhiều lần, quốc gia được yêu cầu không thể từ chối việc dẫn độ nếu đủ điều kiện (trừ trường hợp đặc biệt: sức khoẻ, nhân quyền, xét xử không công bằng…).
Vì nghi phạm bị cáo buộc nhiều tội khác nhau ở ba quốc gia EU, nên việc xác định quốc gia nào có quyền truy tố chính (primary jurisdiction) cũng cần được cân nhắc và dựa trên tính chất và mức độ nghiêm trọng của các hành vi bị cáo buộc. Nếu xét thấy tội ở một quốc gia nào có hình phạt dự liệu là nghiêm trọng hơn, thì quốc gia đó có thể xin được ưu tiên truy tố. Vấn đề địa điểm cư trú và khả năng truy tố có hiệu quả nhất cũng là yếu tố được xét đến. Do đó, nếu nghi phạm đang cư trú tại Síp, Síp có thể được xem là nơi thuận lợi nhất trong việc xét xử và nếu các quốc gia khác đồng ý chuyển giao vụ án.
Để đạt mục tiêu này, EUROJUST sẽ đứng ra tổ chức một việc hợp tác giữa cơ quan công tố các nước Síp, Pháp và Đức để nhằm trao đổi thông tin điều tra; cân nhắc quyết định truy tố tập trung hay riêng rẽ; điều phối vấn đề thời điểm, cách thức dẫn độ (nếu cần) và xác định quốc gia nào nên đứng ra truy tố chính thức.
Ngược lại, nếu Pháp hoặc Đức muốn phát lệnh Truy Nã Châu Âu và xin dẫn độ nghi can từ Sip. Hậu quả của vấn đề sẽ khác đi. Síp bắt buộc phải xét duyệt yêu cầu EAW theo luật EU, và Sip có thể đồng ý dẫn độ hoặc xin hoãn dẫn độ nếu nghi phạm đang bị truy tố tại Síp; và cũng có thể từ chối dẫn độ trong các trường hợp đặc biệt khác thí dụ nguy cơ có vi phạm nhân quyền, v.v.
Nhìn chung trong toàn cảnh, Síp là nước nơi nghi phạm cư trú, nên Sip có thể đề nghị xin truy tố tập trung toàn bộ các hành vi nếu Pháp và Đức đồng ý chuyển vụ án và các hành vi của nghi phạm được coi như là cấu thành tội theo luật Síp; Síp có cơ chế pháp lý cho phép xử lý tội phạm xảy ra ngoài lãnh thổ (hiện nay đang có trong một số luật hình sự quốc gia của EU).
Ưu điểm của giải pháp này là việc tập trung truy tố tại Síp sẽ tránh trùng lặp; tối ưu hoá nguồn lực điều tra và bảo đảm xét xử nhanh và hiệu quả.
Nhược điểm của giải pháp là phải chứng minh được hành vi ở Pháp/Đức là tội phạm tại Síp (nguyên tắc song hành về hình sự hóa, double criminality); có thể bị phản đối nếu nạn nhân, nhân chứng ở nhiều nước khác nhau và thủ tục cứu xét các nhân chứng và vật chứng còn tiến hành qua nhiều ngôn ngữ khác nhau.
Nhưng trước mắt, nhu cầu khẩn thiết của EUROJUST là cần triệu tập ngay một nhóm công tố viên gồm có ba nước liên quan; Pháp và Đức có thể xin phát lệnh EAW nếu muốn dẫn độ; Síp ra lệnh tạm giữ nghi phạm để điều tra thêm về hành vi rửa tiền tại Sip hoặc tại Việt Nam. Cuối cùng và quan trọng nhất là EUROJUST và các cơ chế tương trợ tư pháp trong khối EU cần tối ưu hoá việc chia sẻ bằng chứng, nhân chứng, vật chứng và hồ sơ điều tra để có thêm yếu tố lý đoán.
Kết luận
Tóm lại, Việt Nam không có vai trò nào trong thủ tục truy tố này tại châu Âu vì hành vi không xảy ra trên lãnh thổ Việt Nam và không vi phạm luật Việt Nam. Nếu Việt Nam có bằng chứng xác thực về việc rửa tiền của nghi can là phạm luật Việt Nam, Việt Nam có thể yêu cầu các nước EU hoặc Sip hợp tác thông qua INTERPOL hoặc cơ chế tương trợ tư pháp song phương để cùng giải quyết.
Việc hợp tác của Việt Nam với Liên Âu trong vấn đề này là khá mới và phức tạp. Việc điều tra tại các nước đang bắt đầu tiến hành, do đó, khó có thể nhận định được về tương lai của giải pháp cho vấn đề này.
– Đỗ Kim Thêm
Gửi ý kiến của bạn
