Lê Đình Y Sa và VAALA – Hai Năm Thoáng Chốc Hai Lần Mười Năm

Loạt bài vinh danh Tháng Năm – Tháng Người Mỹ Gốc Á Thái Bình Dương.

Đêm 7/3/2025, trong khán phòng của Bowers Museum, một tiếng nói đậm chất “đài phát thanh” vang lên, dẫn dắt hàng trăm khán giả bên dưới bước vào đêm nhạc Mừng Sinh Nhật Khánh Ly 80 Tuổi. Một tháng sau, cũng tại Bowers Musem, người MC này bước lên sân khấu dẫn dắt những buổi hội luận về báo chí, văn học tại Hội Chợ Sách “Viet Book Fest” lần thứ 3 do Hội Văn Học và Nghệ Thuật Việt Mỹ (VAALA) tổ chức. Cô cũng là Giám Đốc Điều Hành, người lèo lái con tàu VAALA 34 năm nay.

Đó là Lê Đình Y Sa, con gái của Y Dịch Lê Đình Điểu – người mà thưở sinh thời, nhà thơ Du Tử Lê viết về ông: “Từ một Lê Đình Điểu, nhà thơ, với bút hiệu Y Dịch, thuở học trò, qua tới một Lê Đình Điểu, nhà giáo, công chức, nhà báo, dịch giả, nhà hoạt động văn hóa, xã hội, chuyên viên tổ chức, phát thanh... Danh xưng nào, cũng đúng, và đồng thời, cũng không đầy đủ với Lê Đình Điểu.”

 

Năm 1994, cô sinh viên Lê Đình Y Sa ra trường University of Southern California, trở thành một Dược sĩ. Đây là môn học “tự chọn” như cô nói: “Dược là môn mà mình lựa chọn, chứ không phải cha mẹ mong muốn. Ban đầu thì mẹ tôi muốn tôi học ngân hàng vì nghĩ là giờ giấc sẽ nhẹ nhàng hơn ngành nghề thuộc y khoa. Mẹ tôi là y tá nên bà muốn giờ làm việc của tôi ổn định hơn bà, không phải trực đêm, tăng ca.”

Tuy nhiên, cái giờ giấc “nhẹ nhàng” mong muốn ấy lại bị những hoạt động văn hóa, nghệ thuật ở vùng Little Saigon “đánh cắp.” Nói một cách dễ hiểu, dòng máu văn thơ, nghệ thuật của Y Dịch Lê Đình Điểu đã tưới tẩm tâm hồn con gái của ông tự khi nào. Từ nhỏ, ông đã đặt vào tay Y Sa cây đàn tranh truyền thống.

Khi còn ở Việt Nam, ông chở con gái đến học đàn với nhạc sĩ Thúy Hoan. “Nhờ bố đưa tôi đến cái duyên với đàn tranh. Nhà cô xa lắm nhưng ông vẫn chở tôi đi. Rồi sau đó ông mời cô Ngọc Châu, vợ của thầy Nguyễn Văn Đời, đến nhà dạy cho tôi cho đến khi cả nhà đi Pháp. Sang Pháp, ông lại dàn xếp cho tôi tiếp tục học đàn tranh với cô Đỗ Phương Oanh. Sang Mỹ thì tiếp tục với thầy Nguyễn Châu,” cô nói.

Có thể nói, tiếng đàn tranh réo rắc, mượt mà của dân tộc Việt chảy suốt tâm hồn của Lê Đình Y Sa từ khi còn bé đến khi trưởng thành, từ Việt Nam đến Pháp, lan tỏa đến Mỹ. Năm 1988, Y Sa là một trong những thành viên đầu tiên của Đoàn Văn Nghệ Dân Tộc Lạc Hồng.

Đó là âm nhạc. Nói về văn chương, thi ca, thì cô con gái của Y Dịch Lê Đình Điểu đã được kề cận với những giới tinh hoa của văn học miền Nam cũng từ thưở nhỏ. Trước khi chính thức tham gia vào Hội Văn Học và Nghệ Thuật Việt Mỹ (VAALA) do bố của cô khởi xướng, cô đã tổ chức thư viện Lê Quí Đôn, sắp xếp những buổi nói chuyện của những nhà văn như Nguyễn Mộng Giác, Trần Xuân Hoàng, Đỗ Khiêm, Hoàng Khởi Phong... “Mỗi tối cuối tuần, có dịp thì mời các nhà văn đến đọc sách, rồi trò chuyện, trong khuôn khổ của nhóm bạn chứ không phổ biến ra cộng đồng,” cô nói.

Thế nhưng, tất cả những “di sản” về văn học nghệ thuật và cả các mối tương giao với những người muôn năm cũ mà cô thừa kế từ người bố, Lê Đình Y Sa vẫn hiểu rõ, “đó là những ‘hobbies'”.

“Để trở thành một nhạc sĩ hay một nhà văn phải có niềm đam mê mãnh liệt. Tôi không có được điều đó. Tôi thích như thích hương hoa của bộ môn đó, không nghĩ là mình đeo đuổi cả đời được. Tôi thích vì khi mình nghe một bài cổ nhạc hay một bài quan họ, hò Huế chẳng hạn, thì tôi ngưỡng mộ vì cảm nhận được cái hay của nó, vì được học âm nhạc dân tộc từ nhỏ. Nó khác với cái đam mê mà mình theo đuổi. Và còn phải có tài năng, khả năng nữa. Do đó, thôi tôi thấy mình nên dừng lại và thưởng thức hương hoa thôi,” cô nói và bật cười sau “bản tuyên bố” của chính mình.

Người ta hay nói, “Hoa sẽ tàn, nhưng hương sẽ còn lại mãi.” Cũng như theo Y Sa, chính vì mình làm những việc theo thói quen, sở thích nên nó sẽ đi theo mình suốt.

 

Các hoạt động của VAALA đã bị gián đoạn khoảng hai năm, khi Y Dịch Lê Đình Điểu ngã bệnh rồi qua đời năm 1999. Từ năm 2001 đến nay, thời khóa biểu của Dược sĩ Lê Đình Y Sa cũng theo đó mà thay đổi, cô nói:

“Một ngày, tôi đi làm công việc một dược sĩ vào lúc 9 giờ sáng đến 6 giờ chiều. Sau khi làm cơm, ăn cơm xong thì tôi bắt đầu ngồi vào bàn làm việc để làm việc của VAALA. Khoảng 10 năm trở lại đây tôi làm việc 4 ngày/1 tuần, và dành trọn vẹn ngày thứ Hai cho những công việc liên quan đến VAALA, và tennis. Đó là cách tôi giữ sức khỏe cho mình.”

Dân gian xưa nay truyền miệng câu nói: “Có duyên có nợ.” Theo cách nói của Phật giáo, thì duyên lành làm cho con người gặp nhau, giữa biển người mênh mông như sao trên trời. Và chính cái nợ sẽ giữ người ta ở lại bên nhau. Nhưng đối với Lê Đình Y Sa và VAALA, tất cả dường như ngược lại. Cô giải thích:

“Ngược lại. Cái nợ thì mình nghĩ là bố mất năm 1999 vì ung thư, thì tôi nói với mẹ để tôi làm thiện nguyện cho VAALA trong hai năm. Đó là cái nợ. Mình muốn tri ân ông, vinh danh công việc của ông. Tôi nhớ buổi họp đầu tiên khi VAALA trở lại hoạt động, bác Vũ Duy Tự, một thành viên của VAALA nói rằng đừng để hội trôi vào quên lãng. Khi đó Dược sĩ Hoàng Ngọc Tuệ, bác Tự, cô Phan Mỹ Sương quyết định kêu gọi các thành viên trở lại. Ngay trong buổi họp đầu tiên, tôi nói với mẹ, “con sẽ làm việc cho VAALA trong hai năm.”

Thế rồi, cái nợ hai năm ấy, bỗng chốc hóa thành hai lần của mười năm.

“Nhưng cái duyên đến không ngờ là mình cảm thấy rất thích thú với những công việc của VAALA, được tìm hiểu thêm các họa sĩ, nhà văn, nhà làm phim. Tôi thấy đời sống của mình càng ngày càng trở nên giàu có, phong phú hơn qua cái duyên mà mình tìm được qua những người bạn.

Do đó, đối với tôi nếu nói về duyên nợ thì cái nợ nó lại đến trước, sau đó là cái duyên và mình luôn cảm ơn người cha của mình. Không biết là ông đã hướng dẫn tôi như thế nào, nhưng thật sự là có sự đưa đẩy để mình đến với VAALA trước khi ông mất.”

 

Với Y Sa, cô luôn tin rằng duyên sẽ đưa đẩy mình đi, nhưng nhất định chúng ta phải làm một cái gì đó.

“Tôi không tin sẽ có cái gì đó từ trên trời rơi xuống mà mình phải ra ngoài, phải làm, tạo những mối liên kết tạo ra những cái duyên, và cả nghiệp. Tôi tin vào duyên nghiệp. Tôi nghĩ những gì mình làm sẽ tạo ra những con đường mà mình có thể mang đến những lợi ích cho bản thân và những người chung quanh.”

Đúng thật sự thì cộng đồng Việt, đặc biệt ở miền Nam California biết đến Lê Đình Y Sa từ những sinh hoạt của VAALA. “Qua VAALA tôi được tìm hiểu thêm về cộng đồng của mình, cũng như tìm hiểu thêm về chương trình hoạt động của các nghệ sĩ mà mình được cùng làm việc, những thiện nguyện viên rất có tâm cùng với tôi trong suốt nhiều năm, như chị Ann Phong, Thúy Võ Đặng, Lan Dương, Tú Uyên Nguyễn…”

Nghĩ về VAALA là nghĩ về nghệ thuật. Năm 1991, Y Dịch Lê Đình Điểu kêu gọi một nhóm các nhà báo, nghệ sĩ và bằng hữu người Mỹ gốc Việt khởi xướng VAALA để lấp đầy khoảng trống trong cộng đồng và cung cấp một sân chơi cho các văn nghệ sĩ nhập cư. VAALA được thành lập trên tinh thần và lý tưởng của Lê Đình Điểu, tinh thần tự nguyện, tinh tưởng vào khả năng tự rèn luyện, tự phát triển của giới trẻ khi được sống trong bầu không khí tự do. Tinh thần và sứ mệnh ấy, cho đến nay, chưa bao giờ thay đổi trong hơn 20 năm nay, theo lời Y Sa nói.

“Tiêu chí đó chưa bao giờ thay đổi. Dùng nghệ thuật để yểm trợ cho những người nghệ sĩ. Dùng nghệ thuật để diễn tả, kể lại những gì mình muốn trình bày.”

Theo tâm lý chung, đặc biệt là người gốc Á, nghệ thuật đòi hỏi sự hy sinh vô cùng lớn, và rất khó để theo đuổi nếu muốn mưu cầu vinh quang hay tiền bạc. Nhưng với VAALA, tất cả là sứ mệnh và niềm đam mê của kết nối cộng đồng. 

“Nghệ thuật gắn liền với tài năng, niềm đam mê và sự kiên trì. Đó là ba thứ mà tôi thấy rất cần thiết để theo đuổi một bộ môn nghệ thuật nào đó. Với VAALA, tôi rất mừng vì bạn nhìn nhận ‘nói đến VAALA là nói đến nghệ thuật’ vì điều đó đúng với tiêu chí của VAALA là dùng nghệ thuật để nối kết cộng đồng, đặc biệt là nghệ thuật Việt Nam, bất cứ điều gì về con người, cuộc sống Việt Nam.”

Với Y Sa, khi nhìn thấy một nghệ sĩ có cơ hội trình bày một tác phẩm nghệ thuật, nói lên tiếng nói, kể lên một câu chuyện không phải của riêng họ mà của chính mình, và được người thưởng lãm hưởng ứng, “đó là một hạnh phúc.”

“Khi thấy mọi người đến xem một bức tranh, đọc một cuốn sách, cùng chia sẻ những cảm nghĩ cùng với tác giả đó thì đó là hạnh phúc của mình,” Y Sa nói.

Một phần quan trọng trong sứ mệnh bảo tồn văn hóa nghệ thuật của VAALA là kết nối với cộng đồng, đặc biệt là trong bối cảnh đa thế hệ và đa dạng kinh nghiệm, cảm xúc, chưa kể những phát triển quá nhanh của khoa học kỹ thuật ảnh hưởng đến tư duy và ý thức hệ. Những năm gần đây, VAALA có rất nhiều những hoạt động vinh danh, bảo tồn và đặc biệt là khuyến khích các bạn trẻ mạnh dạn tham gia vào các hoạt động đa dạng của nghệ thuật, từ phim ảnh đến hội họa hay văn học. Trong đó có cả những bạn trẻ trong nước hoặc vừa định cư ở Mỹ. Để cân bằng giữa bảo tồn nghệ thuật và văn hóa truyền thống Việt Nam, đồng thời phản ánh những bản sắc và trải nghiệm đang thay đổi của cộng đồng người Việt hải ngoại hiện nay, là cả một chiến lược của lòng tự hào. Y Sa nói:

“Sau này dùng phần nhiều là tiếng Anh, thay vì tiếng Việt, ví dụ như ra mắt những cuốn sách, những triển lãm của người Mỹ gốc Việt. Tiêu chí cốt lõi của VAALA vẫn giữ nguyên, dùng nghệ thuật để chuyển tải tư tưởng của mình đến công chúng.”

Còn rất nhiều điều mà Y Sa và các thành viên VAALA muốn thực hiện thêm nữa. Dù khó khăn, hay nhiều đến bao nhiêu, thì VAALA sẽ luôn tỏa sáng với tinh thần của Y Dịch Lê Đình Điểu.

Năm nay, VAALA bước sang năm thứ 34 – 34 năm cộng đồng Việt hải ngoại có VAALA. Trong đó là 24 năm kể từ ngày Lê Đình Y Sa tự nguyện kết duyên nợ ngỡ chỉ hai năm nhưng thoáng chốc đã hơn hai lần mười năm. Đời người có mấy lần mười năm? Cộng đồng Việt sẽ có VAALA thêm rất nhiều lần 10 năm. Bởi vì, câu châm ngôn mà Lê Đình Y Sa kết thúc câu chuyện là: “Chúng tôi chân cứng đá mềm.”

Kalynh Ngô