Tuồng Phụng Kiều Lý Đán
Giới thiệu cảnh một.
Nguyễn Văn Sâm
Tuồng Phụng Kiều - Lý Đán 鳯嬌李旦 in ra lưu thế đã được 115 năm rồi. Thời gian được viết ra phải là trước nữa. Hơn một thế kỷ, bao nhiêu biến thiên của cuộc đời, bao nhiêu thay đổi trong văn chương, bao nhiêu là quan cảm mới trong sự thưởng ngoạn. Nhân vật hoàng tử đã đi ra ngoài câu chuyện, thế vào là một người bình thường nào đó lắm khi còn không cần cả một cái tên. Vị quan to, ông vua già, cái ngai vàng mục nát cũng đã đi ra khỏi bối cảnh của những gì nhà văn viết ra cả hơn nửa thế kỷ nay rồi. Sự tranh chấp về quyền lực dưới danh nghĩa chánh thống và tiếm quyền của hai dòng họ, cũng là những điều gì xa lạ với quần chúng – ngoài các tuồng cải lương hay những bộ phim tràng giang đại hải du nhập từ phương Bắc. Càng xa lạ hơn nữa là cách nói nửa Hán nửa Việt trong tuồng. Càng gây ngạc nhiên là nhân vật nói về mình, than vãn hay diễn tả một điều về cảm xúc, về nội tâm lại được nói ra bằng những câu thuần Hán. Tác giả tuồng không viết về hành động, không mô tả cử chỉ của bất cứ nhân vật nào mà gói ghém hành động và cử chỉ bằng lời nói của chính nhơn vật đó hay một nhân vật khác. Tuồng là như vậy. Đó là sản phẩm của thời đại nó ra đời, thời đại đó tuồng đã làm vui thính chúng và khán giả lúc đó. Tuồng nói chung đã cung cấp cho họ khoái cảm thưởng ngoạn nghệ thuật để làm tròn vai trò văn hóa của mình. Ta lạ lẫm với tuồng vì thời gian xa cách giữa ta và tuồng quá lớn, và vì như đã nói, tuồng đã xong vai trò và bây giờ nó đang tan biến dầu bất cứ sự cố gắng vực dậy nào. Cũng vậy, những điều nhà văn viết hôm nay thế kỷ sau người đọc sẽ thấy có rất nhiều điều xa lạ. Tuy nhiên lẫn trong những lạ lẫm đó có một cái không đổi là tâm hồn của con người hay là tâm hồn chung của nhân loại mà thời nào cũng có. Đọc tác phẩm của văn hào Geoffrey Chaucer, Câu Chuyện Khi Đi Đến Thành Canterbury, Canterbury Tales, viết cách nay hơn sáu trăm năm ở nước Anh xa xôi ta vẫn thấy hình ảnh con người với những ham muốn, lừa đảo, ngoại tình, thái độ của vợ đối với chồng, không khác với bất kỳ xã hội nào hiện giờ. Cũng vậy, tuồng có biết bao nhiêu là điều giống ta hôm nay. Đừng chú ý đến hình ảnh hay danh xưng ông vua, vị hoàng tử, cô công chúa, bà hoàng hậu, bà thứ phi, nàng quận chúa, ông thừa tướng, ngài quan văn, bậc quan võ, viên thái giám, nàng cung nữ… mà cứ coi đó là những người bình thường như chúng ta trong xã hội nầy ta sẽ thấy được cái tâm lý hằng cữu của con người qua họ. Những ham muốn, đố kỵ, tính toán, tranh danh đoạt lợi, ghét ghen, thương cảm, yêu đương, tình bạn hữu, tình cha con, nghĩa vợ chồng… không thiếu gì hết.
CẢNH MỘT
(Hoàng tử Lý Đán lánh nạn vào giúp việc nhà Hồ Phát)
Lý Đán:
(PKLĐ_1b) Hà thủy long trình bát quái,
Lạc tân quy hiến cửu trù.
Thạnh đền
An cõi Bắc, tôi phen Y, Doãn[1].
Đường triều hoàng tử,
Lý Đán là danh.
Từ lánh nàn phản tặc Vũ Băng,
Nên Mã Ẩn trá xưng danh hiệu[2].
Lại nói:
Ờ! Cảm thương bấy vận thời điên đảo,
Khá tiếc thay Từ thị đệ huynh.
Mới một phen đoạt khởi quân thanh,
Phân hai ngả mất còn nào biết.
Bốn phía đoái lòng thêm thảm thiết[3],
Còn một mình[4] đà không chốn ỷ đầu[5].
Nhìn giang san mãn mục lưu châu,
Tưởng sự nghiệp hỗn thân lệ võ.
Như tôi giờ, đã hết tưởng lầu son trướng đỏ,
Mình lại lâm vận bạc tuần đen.
Sờ lưng hành lý tiêu nhiên,
Giờ thời phải, tìm thôn dã ngõ đi hành khất xong[6].
Hát nam:
Hành khất theo thời bĩ cực,
Nước non này trời đất có hay.
Bơ vơ chiếc nhạn lạc bầy,
Thảm sầu mấy đoạn lấp đầy nương long.
Tán:
Thời, ta nghĩ lại thân ta mần ri (PKLĐ_2a) lại cho bằng Tích nhựt Việt[7] vương Câu Tiễn, nhân binh chi bại, cầu thành ư Ngô, Ngô vương mới khiến: thời phù thoát quan, nhi thê noa thoát trâm nhi tì. Đến sau Phạm Lãi mới đồ lý ứng ngoại hiệp chi kế, cử nhi diệt Ngô thôn Tề thay! Như ta giờ, bĩ cực phải nương theo bĩ cực, gian nan phải làm việc gian nan. Gắng gượng kíp lên đàng. Thân chi nài mỏi mệt[8].
Hát nam:
Mỏi mệt nương theo ngày tháng,
Phật xưa còn tám nạn ba tai.
Nhớ thôi thời vận than dài,
Tới cơn bĩ cực bia bài sấm tan.
Căm hờn Vũ thị tôi gian,
Soán ngôi càn ngũ, bạo tàn dân đen[9].
Hồ Phát:
Thông Châu thành bản quán,
Hồ Phát thiệt tên ta.
Trong nhà vốn đã vinh hoa,
Ngoài quận thảy đều xưng phú quý[10].
Như ta,
Ngặt nỗi không trai kế hậu,
May sanh chút gái má đào.
Như con gái ta,
Cầm kỳ thi họa chuốt trau,
Thêu tỉu vá may biết cả[11].
Mã Ẩn:
Dạ!
Đình tiền bái hạ,
Môn ngoại cung thân.
Xin đem lòng thương kẻ bần nhơn,
Ngõ tế cấp gạo tiền nhiều ít a! (PKLĐ_2b).
Hồ Phát:
Tốt a thôi!
Mãn diện thanh do thu nguyệt,
Lưỡng thần xích tự châu sa.
Ngôn từ khí tượng ôn hòa,
Tiến thoái khoan dung cử chỉ[12].
Nọ gã kia! Vậy chớ,
Nễ hà phương nhân thị,
Nhữ tánh thậm danh thùy?
Nhân việc chi thậm chí giản nguy,
Mà lại có nhai thuyền cầu khất mần rứa[13]?
Mã Ẩn:
Vưng lời bày thiệt,
Đâu dám sai ngoa.
Trường An ấy quê nhà,
Tôi danh xưng Mã Ẩn.
Vì bởi Trường An binh đại chấn,
Thung huyên huynh đệ tận giai vong.
Tôi bèn lạc đến thôn trung,
Thân đói khổ, không nơi thác tích chớ![14]
Hồ Phát:
Nếu vậy,
Chỉ thị Trường An chi khách,
Hữu kỳ sở nghệ chi năng.
Khá bày hết kẽ răng,
Cho ta tường chơn tóc thử nào[15]!
Mã Ẩn:
Dám thưa người! Như tôi,
Xưa từng học Y nho toán bốc,
Bé hằng quen thi họa cầm kỳ.
Ai ngờ thời vận khiến chia ly,
Nên nỗi phiêu lưu ư dị địa chớ[16]!
Hồ Phát:
Giờ ta phân cùng ngươi lời này. Như ta:
Nhà thiếu người giúp sức,
Không ai rành toán hóa tài.
Giờ thôi thời,
Ngươi ở đây toán lý hôm mai,
Lòng (PKLĐ_3a) ưng chẳng xin bày tình thiệt đi[17]?
Mã Ẩn:
Thưa!
Dạ ngươi đà chí thiết,
Lòng tôi dám trở đương!
Miễn là cho tế khẩu khắc trường,
Chi nài lao thân tiêu tứ[18].
Hồ Phát:
Vậy thời:
Nễ an như thử,
Thính ngã trần ngôn.
Nễ tánh nãi chí tôn,
Giờ ta, đặt Tiến Hưng mỹ hiệu.
Ấy! Nghe ta dặn:
Tua khá giữ coi trọn đạo,
Trà bôi sái tảo ân cần.
Khá theo mỗ dời chơn,
Ra mắt cùng hiền phụ[19].
Lại nói:
Mụ!
Ta kiếm đặng một tên học đủ,
Cầm kỳ bút toán giai thông.
Để giúp thửa gia trung,
Kẻo không người liệu lý đó mụ[20]!
Điêu Thị:
Á thôi!
Khéo làm điều hao phí,
Nghe nói bỗng trái tai!
Nghĩ trong nhà đà vắng vẻ không ai hay mần răng,
Cho nên ra ngoài chợ rước về cho đông mặt?
Hay là cơm thiu đà đổ chật,
Mắm thúi lại để đầy.
Đó phải nên mới đem về[21] kẻ ăn mày,
Đặng ăn chơi kẻo uổng đó thê[22]!
Hồ Phát:
Bảo chớ nói ngang nói chướng,
Mựa đừng chận gót chận đầu.
Chữ nhứt mộc nan cầu[23],
Câu hiền nhơn nan đắc.
Thôi, mụ lui vào mật thất, (PKLĐ_3a)
Ta trở lại thư phòng.
Tiến Hưng!
Tiến Hưng con chớ khá phiền lòng,
Ra hậu viện nghỉ an thân thể[24].
[1] Bốn câu ca tụng đời thái bình, điều phải có như sự bắt buộc không thành văn về những câu đầu trong một hồi hát bội. Đó cũng là lời chào của đoàn hát đối với các quan viên xem hát.
[2] Nhơn vật tự giới thiệu mình. Trong tuồng hát bội luôn luôn nhân vật lần xuất hiện trên sân khấu đều phải tự giới thiệu, nói những ý muốn của mình. Điều nầy vô lý đối với văn chương ngày nay nhưng đây là cách duy nhứt để khán giả hiểu ngay những gì nhân vật đó sẽ hành động.
[3] Hoàng tử Lý Đán nói về hoàn cảnh của mình.
[4] Bản Nôm thừa chữ nơi chỗ này.
[5] Ỷ đầu: nương nhờ.
[6] Cho biêt tình trạng bi đát của mình tới nỗi phải đi ăn xin. Xưa trong tuồng, trong truyện, trong truyện thơ… để diễn tả sự cực kỳ nghèo khó người ta thường cho nhân vật đi ăn xin.
[7] Bản Nôm viết là Hạ, nhà Hạ.
[8] Cho biêt mình sẽ cố gắng để bước qua cảnh nghặt nghèo.
[9] Giới thiệu xong về nhân vật hoàng tử Lý Đán bây giờ vì hoàn cảnh phải đổi tên là Mã Ẩn.
[10] Nhân vật Hồ Phát tự giới thiệu mình, một người nhà giàu.
[11] Nói mình chỉ có con gái, rất giỏi cầm kỳ thi họa.
[12] Thấy nhân vật mà mình cần để lo cho công việc của mình.
[13] Đến hỏi chuyện Mã Ẩn.
[14] Mã Ẩn nói dối rằng mình ở kinh đô Trường an loạn lạc nên mình trôi dạt đến đây, chỉ có một thân một mình, cha mẹ anh em đều mất.
[15] Hỏi rằng là người Trường An vậy ngươi có nghề gì hay thì nói ra ta nghe.
[16] Mã Ẩn nói rằng mình bi ết Nho Y, Lý, Số và có chơi qua cầm kỳ thi họa.
[17] Vậy ta mướn ngươi làm sổ sách vì ta cần người cho công việc đó.
[18] Tôi xin đồng ý để được no bụng thôi.
[19] Vậy ta sẽ dùng ngươi , ta đổi tên ngươi là Tiến Hưng, Làm việc nhà thì phải cho tròn đạo: pha trà, quét tước… bây giờ thì ra mắt phu nhơn ta.
[20] Giới thiệu và ca tụng người mình chọn với vợ.
[21] Chữ về bản Nôm viết lộn thành thuật.
[22] Điêu Thị vốn người hà tiện, khắc bạc nên tru tréo về việc có người mới trong nhà. Bà sợ tổn phí nên nạt nộ chồng… Đó là bổn tánh muôn đời của phụ nữ.
[23] Chữ cầu, bản Nôm khắc lầm thành mộc.
[24] Hồ Phát không phải là phường râu quặp nên nạt lại vợ, nói rằng người hay khó gặp, tôi đem nó vào để giúp việc cho gia đình mình. Ông an ủi Tiến Hưng chớ phiền lòng, cứ tự nhiên…
Gửi ý kiến của bạn
