Mỹ là nước tư bản cho nên dân chúng không chống đối chuyện giàu nghèo cách biệt. Hố sâu giàu nghèo không phải đợi đến bây giờ mà trước đây đã có những đại tư bản như Rockfeller, Ford…đến nay là Bill Gates, Jeff Bezos hay Elon Musk tạo dựng các khối tài sản khổng lồ không kém gì vua chúa ngày xưa. Dân Mỹ chẳng những không ghanh ghét mà còn tự hào rằng mô hình tư bản tuy không hoàn thiện nhưng sản sinh ra những người làm giàu bằng năng lực và trí tuệ để đóng góp nhiều tiến bộ vượt bực làm đổi thay bộ mặt nhân loại.
Nhưng nếu tính sáng tạo và năng động trong tư bản Mỹ vẫn còn là niềm mơ ước của thế giới thì thất bại nơi đâu mà cánh tả đòi chuyển đổi mô hình kinh tế Hoa Kỳ theo hướng dân chủ xã hội kiểu Tây-Âu, còn riêng chính quyền Biden dùng bàn tay hữu hình của nhà nước để can thiệp ồ-ạt nhằm sửa đổi thị trường tự do?
Một dấu hiệu không tốt là chênh lệch giàu nghèo ở Mỹ hiện ngang bằng với khoảng thời gian trước cuộc Đại Khủng Hoảng 1929. Lương bổng của giới trung lưu và lao động thợ thuyền không hề tăng (sau lạm phát) trong suốt 40 năm kể từ ngày toàn cầu hóa trong khi thu nhập của giới trí thức thành thị và các nhà đại tư bản nhảy vọt cũng vào giai đoạn này. Một số đông dân Mỹ bi quan cho rằng đời sống của thế hệ con cái họ sẽ không cải tiến so với chính họ. Cánh hữu lên án nhà nước đi sai đường vì ưu đãi giới tinh hoa (elite) mà bỏ rơi người lao động. Ngược lại cánh tả tố cáo nguyên do là nơi nhà nước thả lỏng (laissez faire) thị trường tự do – đâu là sự thật?
Nếu so sánh thì chênh lệch giàu nghèo ở Trung Quốc hay Việt Nam còn tăng vọt nhanh hơn Mỹ cũng trong 30 năm kể từ ngày toàn cầu hóa. Trong dân chúng lan tràn nổi bất mãn với tình trạng cướp nhà đất, với mạng lưới an sinh xã hội yếu kém bên cạnh tình trạng nhũng loạn quyền thế và nếp sống xa hoa đốt tiền của giới đại gia khoe khoang cho chúng ghét! Nhưng ít nhất trên bề mặt nền chính trị nơi đây không bị xáo trộn như ở Hoa Kỳ có thể vì hai nguyên do: (1) người nghèo ở các nước đang phát triển không có tiếng nói lớn mạnh như tại Âu-Mỹ; (2) mặc dù khoảng cách giàu nghèo ngày càng xa nhưng cùng lúc cuộc sống của đa số dân chúng đều được cải thiện (điện nước, đường nhựa, nhà lầu…về đến thôn quê.) Nếu so sánh với đoàn xe lửa kinh tế đang lên dốc ở Trung Quốc hay Việt Nam thì các toa đầu máy chạy ngày càng nhanh trong khi các toa cuối tuy không bắt kịp nhưng vẫn lên dốc, tức là mức sống của dân chúng tuy khổ cực nhưng đang lên và họ hy vọng thế hệ con cái sau này sẽ khá hơn. Ngược lại đoàn xe lửa kinh tế ở Mỹ cũng lên dốc nhưng các toa đầu máy bỏ xa những toa còn lại đang tuộc dốc, tức là móc xích bị cắt đứt ở giữa đoàn xe cho nên lợi tức tập trung vào giới trí thức ưu tú trong khi thu nhập của giới trung lưu và giai cấp thợ thuyền không tăng mà còn bị giảm. Họ lo âu cho đời sống con cái sẽ trở nên khó khăn hơn chính họ. Lên voi dễ hơn là xuống chó khiến trào lưu dân túy sinh phẩn nộ và bùng phát. Một nhánh theo cánh hữu tố cáo nhà nước sai lầm còn phe theo cánh tã lên án thị trường tự do bị thả lỏng (laissez-faire). Chương 5 sẽ tìm hiểu những thất bại trong mô hình Mỹ, nhưng chỉ giới hạn trong phạm vi kinh tế bởi vì còn những vấn đề lịch sữ và xã hội như nô lệ, di dân, v.v… nằm ngoài khuông khổ chương này.
***
Mác-Xít phê bình giàu nghèo do giới chủ bóc lột giá trị lao động thặng dự của thợ thuyền. Phe giá trị biên tế (marginal value theory) phân tích trong thị trường giá cả phản ảnh giá trị, còn giá trị lại được định đoạt bởi mức độ tiện ích cao hay thấp của hàng hóa hay lao động. Như vậy trong tư bản không có bóc lột vì người làm nhiều tiền nhờ đáp ứng cao nhu cầu tiện ích tăng giảm trong xã hội; hàng hóa rẻ hay mắc tùy vào nhu cầu tiện ích nhiều hay ít của quần chúng
Nhưng tiền đẻ ra tiền! Vì tiền đẻ ra tiền nên tư bản và của cải tích tụ nhanh hơn giá trị lao động hay tiện ích vốn chỉ tăng theo đường thẳng. Của cải lại thừa hưởng được trong khi lao động hay tiện ích không thể để dành cho con cái. Thí dụ giá nhà và chứng khoáng tăng nhanh hơn tiền lương nên người vừa sở hữu của cải lẫn lương bổng (lại thừa hưởng gia tài) tất nhiên giàu nhanh hơn là người chỉ sống bằng lao động.
Kinh tế gia nổi tiếng Thomas Piketty trong quyễn Vốn Tư Bản Ở Thế Kỷ Thứ 21 (Capital In The Twenty First Century) nhận xét rằng khuynh hướng tự nhiên trong một xã hội tư sản là tài sản được tích tụ và chuyền tay giữa các thế hệ (gia tài). Vì của cải đẻ ra của cải nên trải qua một vài thế hệ như vậy sinh một giai cấp giàu vượt trội hơn hẳn số đông còn lại.
Sách báo kinh tế Mỹ gọi thành phần ăn trên ngồi trước là rent seekers, tức chủ cho thuê nhưng hàm ý thành phần tư bản hay địa chủ tích lũy tài sản của xã hội. Việt Nam có câu “con vua thì lại làm vua, con sãi ở chùa nên quét lá đa” tức là trong xã hội có giai tầng. Giai cấp một khi ăn sâu bám rễ chính là kẻ thù của dân chủ lẫn tư bản: giai cấp vừa cản trở sự tham gia đồng đều của mọi tầng lớp dân chúng vào môi trường chính trị, lại giết chết tính cạnh tranh trong thị trường tự do.
Dùng thí dụ ở Việt Nam để thấy vào thế kỷ thứ 21 tài sản tích lũy nhanh chóng như thế nào. Trước đây một điền chủ có 10 người con đến khi chết đất đai chia manh múm ra thành 10 mãnh nhỏ nên gia tài không để lại bao nhiêu. Nhưng nay một cặp vợ chồng khá giả ở Sài-Gòn có được 2 người con và 2 căn nhà, đến khi họ chết mỗi người con hưởng gia tài 1 căn nhà trị giá trên 500 ngàn USD. Giả dụ một thanh niên từ dưới quê thật giỏi với mức lương 10 ngàn USD một năm thì mất 50 năm không ăn không xài mới mua được 1 căn nhà thành phố (chưa tính giá nhà tăng.) Thanh niên Sài-Gòn lại có điều kiện đi du học lấy bằng cấp Mỹ trong khi thanh niên ở dưới quê chỉ có mãnh bằng kém hơn ở Việt Nam cho nên thanh niên dưới quê không bao giờ bắt kịp người ở thành phố. Nói chung thì của cải, cơ hội và quyền lực ngày thêm tập trung vào thành phố.
Một nghiên cứu của giáo sư Walter Scheidel thuộc đại học Stanford cho thấy trong lịch sử có 4 cách để thu hẹp khoảng cách giàu nghèo: (1) đại dịch đen vào thế kỷ 14 giết chết 40% dân chúng giúp giá trị lao động tăng vọt vì thiếu người làm ruộng (2) đại chiến như chiến tranh thế giới lần thứ hai tàn phá tài sản xã hội nhưng đồng thời tạo sân chơi bình đẳng (3) cách mạng lật đổ tầng lớp thượng lưu giàu có (4) chế độ suy thoái kiểu ngày tàn của La Mã hay đời nhà Hán!
Nói cách khác, xã hội trở nên khô cằn thiếu sinh động một khi của cải và quyền lực tập trung vào giới tinh hoa - cũng giống như rừng già vì các cổ thụ bén rể giết chết cây non. Phải đợi đến cháy rừng hay thác lũ đào xới đất đai thì rừng mới non trẻ trở lại.
Chẳng ai ham bốn liều thuốc độc nói trên! Cho nên cánh cấp tiến chủ trương thay vì để mặc cho quy luật tự nhiên có ngày đào xới xã hội thì nhà nước phải dùng bàn tay hữu hình đốn cây cổ thụ trước khi chênh lệch giàu nghèo dẫn đến bạo loạn xã hội. Nhà nước phải can thiệp dùng các biện pháp như đánh thuế tài sản (wealth tax) và thuế gia tài (estate tax) nhằm ngăn chận sự hình thành của các giai tầng trong xã hội.
Nhà nước lại thường hay lạm dụng quyền lực. Đối với phái tự do và bảo thủ thì động cơ thúc đẩy con người hăng hái làm việc chính là vì tư lợi để tạo ra của cải cho dòng họ. Nay nhà nước đòi đánh thuế 1/2 tài sản tức là cướp của - nhất là khi nhà nước nói đánh thuế nhà giàu rồi những người không giàu cũng lãnh búa tạ sưu cao thuế nặng để nuôi cho đám lười biếng không chịu đi làm!
***
Một nguyên do thứ hai tạo ra cách biệt giàu nghèo vì thế kỷ 21 thuận lợi cho thành phần chuyên viên ưu tú (vốn thích ứng với toàn cầu hóa và tự động hóa) mà thiệt hại cho giới có chuyên môn thấp. Công việc của thành phần trung lưu cấp thấp bị thay thế bởi máy điện toán trong khi giới lao động thợ thuyền mất việc khi hảng xưởng di dời sang Trung Quốc, Việt Nam...
Thành phần chuyên viên trí thức có văn bằng cao lại sống tập trung ở các đô thị lớn hai vùng ven biển (Seattle, California, Boston, New York, Washington D.C. vốn là những trung tâm thương mại toàn cầu) trong khi giới lao động người da trắng sống rải rác ở vòng đai han rỉ (rust belt) thuộc các tiểu bang nằm sâu trong nội địa. Giá nhà Cali, Seattle, Boston,…bay bổng trong khi địa ốc trong các khu vực còn lại không tăng. Lương tăng, giá nhà tăng, giới chuyên viên trí thức lại có tiền đầu tư mua chứng khoán. Hậu quả là của cải tích lũy vào 2 vùng ven biển trong khi thành phần trung lưu và công nhân sống chật vật làm ra đồng nào xài hết sạch. Cho nên chênh lệch giàu nghèo giữa 10% giới ưu tú trí thức với thành phần trung lưu và thợ thuyền nhảy vọt tạo ra rạn nứt vô cùng sâu rộng trong xã hội.
***
Thêm một lý do khiến tài sản tăng giá giúp nhà giàu ngày càng giàu là do NHTƯ (Ngân Hàng Trung Ương.) NHTƯ ban hành chính sách tiền tệ dễ dãi nhằm giúp cho tư nhân vay mượn đầu tư thúc đẩy kinh tế phát triển. Nhưng lãi xuất thấp nên nhiều người mượn tiền mua nhà (thay vì đầu tư tạo công ăn việc làm) khiến giá địa ốc tăng nhanh trong khi lương bổng tăng chậm giúp cho người có nhà cửa giàu nhanh hơn người ở thuê.
***
Tài sản khi tập trung ép giá lương. Nhà tư bản bỏ vốn để canh tân nhà máy hay di dời sản xuất ra nước ngoài đồng thời cắt giảm công nhân trong nước. Công ăn việc làm khó kiếm tạo áp lực đẩy đồng lương xuống thấp.
***
Tài sản khi tập trung ép giảm sức tiêu thụ. Thí dụ cho dễ hiểu nhà giàu 1 tỷ USD mua 20 chiếc xe Lamborghini thượng hạng thì phát chán! Nhưng nếu chia đều ra cho 10000 gia đình thì mỗi nhà sẽ mua 1 chiếc xe xoàn xoàn. Sản xuất 10000 chiếc xe loại này tạo ra nhiều công ăn việc làm hơn chỉ cho 20 chiếc Lamborghini. Nói cách khác, nhà giàu tiền xài không hết phải để dành trong khi nhà nghèo có bao nhiêu xài hết bấy nhiêu. Cho nên tài sản khi tập trung sẽ khiến tiêu thụ giảm, cắt giảm người làm việc và hạ thấp tiền lương.
***
Kinh tế số (digital economy) khiến tài sản nhanh chóng tích lũy. Thí dụ số người dùng Google, Facebook,… ngày càng tăng khiến các công ty này mặc nhiên trở thành độc quyền, trong khi các công ty nhỏ chỉ mong được công ty lớn thu mua do cạnh tranh quá sức khó khăn. Một trường hp khác là hợp đồng quảng cáo giày thể thao với Michael Jordan với giá cao kỷ lục vì cầu thủ bóng rổ này nổi tiếng khắp thế giới, trong khi một cầu thủ hạng nhì nhảy cao chỉ kém hơn Michael Jordan một vài phân mà không được nhiều người biết nên không tìm ra hợp đồng quảng cáo. Hiện tượng này trong kinh tế số được gọi là winners-take-all (phe thắng hốt trọn) hay winners-take-most (hốt gần hết.)
***
Nhà giàu ở khu trường học tốt nên con cái học vấn cao hơn so với lứa đồng tuổi. Con nhà giàu lại cưới gả cho con nhà giàu. Sân chơi trở nên không bình đẳng bởi vì một trẻ em nghèo không có cơ hội vương lên, tức là nền tư bản Mỹ không còn tạo môi trường cho những kẻ khố rách mồng tơi trở thành tỷ phú (from rags to riches. Trên đây chỉ là lý luận vì nước Mỹ vẫn là vùng đất cơ hội cho những người xây dựng sự nghiệp từ hai bàn tay trắng.) Cho nên xã hội một khi hình thành giai tầng sẽ đánh mất đi sức sống vươn lên (upward mobility.)
***
Nhà đất ở những trung tâm kinh tế như Cali, Seattle, Boston, New York, Washington DC giá cao ngất ngưỡng nên người ở tiểu bang khác không thể dọn về. Lâu ngày xã hội mất đi tính di động (mobility) thiếu trộn lẫn nên mỗi khu vực tạo thành cách sống và quan điểm chính trị cách riêng biệt cho dù sống trong cùng đất nước dân chủ và bình đẳng. Đây là một trong những lý do mà bất bình đẳng về kinh tế đi đôi với cuộc chiến văn hoá (cultural war) giữa những tiểu bang nằm trong nội địa với các tiểu bang dọc theo bờ biển.
***
Giàu sang sinh quyền lực. Cánh tả (Bernie Sander) lẫn cánh hữu (Donald Trump) đều tố cáo nền dân chủ Mỹ bị dàn dựng (rigged). Cánh tả hô hào nhà nước phải tích cực giám sát các thế lực tư bản, đồng thời tăng thuế nhằm tạo một sân chơi bình đẳng. Ngược lại cánh hữu cho rằng chính sự giám sát của nhà nước đã kềm hảm bản năng hung hản (animal instinct) của thị trường tự do, cho nên nhà nước phải ngừng mó máy mà giảm thuế để thả lỏng (laissez faire) thị trường tự do.
***
Giới ưu tú (elite) vùng duyên hải nắm độc quyền trên báo chí dòng chính (mainstream media) và trong các đại học nên dùng đó tuyên truyền cho một nền văn hóa mới. Trước đây những người sống rãi rác ở các tiểu bang nội địa không có phương tiện để tập hợp thành một thế lực chính trị, nhưng nay Facebook và Twitter mở ra cơ hội để họ liên kết thành một tiếng nói chung bảo vệ cho nền văn hóa truyền thống. Cho nên mới xãy ra các trận đấu đá dữ dội từ năm 2016 giữa thông tin dòng chính (CNN, New York Times,…) và truyền thông dòng ngược (alternative media, chủ yếu là qua Internet nhưng sau này hình thành những cơ quan ngôn luận như Fox, Newsmax, One New Network,…)
***
Nhà nước tăng thuế má để chi tiêu giúp người nghèo. Nhưng ngược lại chính sách của nhà nước mang đến lười biếng và ỷ lại.
Một thí dụ thấy được trong cộng đồng người Mỹ gốc Việt có những người lúc sống ở Việt Nam vô cùng xông xáo tự lập nhưng khi sang Mỹ xin lãnh được trợ cấp xã hội lại không một ngày đi làm trong suốt mấy chục năm. Có những thiếu nữ không chồng nhưng bắt đầu sinh đẻ từ năm 16 tuổi nên có đến 4-5 đứa con và lãnh trợ cấp xã hội trọn đời. Bàn tay hữu hình của nhà nước không những bẻ cong thị trường tự do mà còn làm thay đổi nếp sống và quan niệm sống của từng cá nhân. Cho nên cánh tự do mới tố cáo bàn tay thô bạo của nhà nước tước đoạt tự do, dù không cần đến công ăn cảnh sát nhưng vẫn giam hảm con người trong vòng ỷ lại ngữa tay xin trợ cấp xã hội nên đánh mất đi ý chí tự lập và tiến thân.
Nhiều gia đình người Mỹ gốc Việt tuy lạm dụng trợ cấp xã hội nhưng sau một thế hệ con cái của họ thành tài ra bác sĩ, luật sư, kỷ sư…với đồng lương cao đóng thuế cho xã hội. Ngược lại người da đen ở các ổ chuột nằm sâu trong đô thị (inner cities) hay da trắng tại vòng đai han rỉ (rust belt) lại không thoát khỏi vòng xoáy nghiện nghập, trộm cướp, không chồng đẻ con…từ đời cha sang đời con. Cho nên chính sách an sinh xã hội của nhà nước dựng lên hàng rào giai cấp hay là những ung nhọt mà xã hội không giải quyết được.
***
Một trường hợp khác là giới công nhân thợ thuyền da trắng mất việc ở vòng đai han rỉ (rust belt) do toàn cầu hóa nhận nên nhận nhiều trợ cấp y tế, xã hội và giáo dục. Dù vậy số người này bỏ phiếu cho Trump thay vì bỏ phiếu cho đảng Dân Chủ để được tăng trợ cấp xã hội.
Lý do vì chỉ có công ăn việc làm mới mang lại sự tự trọng (dignity), trong khi nhàn cư vi bất thiện và bất mãn. Kinh tế gia cấp tiến Paul Krugman (Nobel 2008) có lần nhận xét là không một kinh tế gia nào biết cách xây dựng lòng tự trọng. Chính sách an sinh xã hội của nước Mỹ tạo ra hai khu ổ chuột nằm sâu trong các đô thị lớn (inner cities, đa số là người da đen) hay rãi rác ở vòng đai han rỉ (rust belt, đa số là giới công nhân thợ thuyền da trắng thấp nghiệp) mà nhà nước bỏ ra không biết bao nhiêu tiền của mà không giải quyết được. Bàn tay hữu hình của nhà nước khi thô bạo can thiệp nhằm giải quyết hố sâu giàu nghèo đã mặc nhiên sinh ra một giai cấp nghèo triền miên do lười biếng và ỷ lại.
Paul Krugman sai bởi vì nhà nước thay vì mở rộng mạng lưới an sinh xã hội phải có chính sách để tạo công ăn việc làm. Tự trọng chỉ đến từ giá trị cần lao khi mỗi người làm việc với đồng lương tốt (good salary) để tự nuôi thân và nuôi gia đình.
(còn nếu đồng lương chết đói thì cũng không thể có tự trọng.) Bần cùng sinh đạo tặc, giàu sang sinh lễ nghĩa.
Mô hình kinh tế nước Mỹ thay vì đặt nặng tiêu thụ (consumption 70% GDP, trong khi ở Tàu tiêu thụ 40% GDP) cần chuyển trọng tâm sang đầu tư (investment) để tạo công ăn việc làm tốt. Mỹ thay vì dạy Trung Quốc nên rút tỉa kinh nghiệm này từ Bắc Kinh.
TÓM TẮT:
-
Tài sản tích lũy trong xã hội tư sản và kinh tế số (digital economy) sẽ sinh ra giai cấp, trong khi giai cấp lại chính là kẻ thù của dân chủ và tư bản.
-
Trong lịch sử hố sâu giàu nghèo chỉ được xóa bỏ bởi (1) đại dịch (2) đại chiến (3) cách mạng (4) thể chế suy tàn
-
Phe cấp tiến cho rằng để tránh 4 tai họa nói trên nhà nước phải chủ động dùng bàn tay hữu hình tái phân phối tài sản trong xã hội.
-
Phe tự do phản đối cho rằng nhà nước sẽ lạm dụng quyền hạn và chà đạp quyền tự do tạo ra của cải và mưu cầu hạnh phúc của cá nhân
Gửi ý kiến của bạn
