Tôi có một người bạn thích nói chuyện đạo lý. Mỗi lần tôi nhắc chuyện chính trị, bạn rót trà mỉm cười: “Thôi uống trà đi. Cuộc sống này ngắn ngủi. Ai làm gì kệ, cũng là nghiệp của họ cả.”. Ảnh: istockphoto
Trong nhóm bạn bè khá thân, chúng tôi có một cặp bạn - anh chồng là người tốt bụng, dễ mến; anh yêu vợ, nhưng lại có tình ý với một người khác. Khi bạn bè nhắc, anh luôn trả lời chắc nịch: “Vợ tôi đơn giản lắm, bà ấy chẳng để ý, cũng chẳng hay biết gì đâu.”
Cô vợ cũng là bạn tôi, một người hiền lành, tử tế. Khi nghe tiếng gần tiếng xa, bạn chỉ cười nhẹ nhàng: “Mình chẳng muốn biết, biết chi cho mệt, cứ nhắm mắt, rồi mọi chuyện cũng qua thôi.”
‘Ignorance is bliss’
Người đời có câu “Ignorance is bliss”, nôm na là: “Ngu si hưởng thái bình.” Một thứ thái bình không cần quân đội, không cần ngoại giao – chỉ cần nhắm mắt và bịt tai cho khéo. Kỳ lạ thay, đó lại là cách sống được khá nhiều người lựa chọn – không phải vì họ ngu, mà vì họ ngại phiền.
Biết thì mệt. Biết thì phải suy nghĩ, mà suy nghĩ thì dễ nhức đầu, dễ mất ngủ, dễ thấy lương tâm ngọ nguậy. Cho nên, để khỏi phiền, khỏi khổ, khỏi phải dằn vặt giữa đúng sai, người ta chọn cách sống nhẹ đầu: làm thinh trước cái sai, lơ luôn cái xấu, coi như không thấy cái vô lý.
Cô bạn tôi là ví dụ điển hình. Chồng ngoại tình, cô biết. Bạn bè ai cũng biết. Chỉ riêng anh chồng là vẫn sống sung sướng với niềm tin “vợ tôi đơn giản, chẳng biết.” Còn cô vợ: “Biết chi cho mệt, cứ nhắm mắt mà sống.” Một người tưởng mình giấu giếm giỏi, một người giả mù chuyên nghiệp – và cả hai cùng “an hưởng thái bình”.
Đó là cái lợi đầu tiên của ‘ignorance’- hay sự tránh né - nó là gối ôm lý tưởng cho ai thích ngủ quên trên sự thật. Nó không đòi hỏi trí tuệ, không cần dũng khí – chỉ cần một chút giả vờ và một giấc ngủ sâu.
Cái nguy hiểm là ở chỗ khi ta tập làm ngơ với những điều nhỏ, ta bắt đầu chấp nhận cả những điều lớn. Hôm nay ta làm thinh trước chuyện nhà. Ngày mai ta nhún vai trước chuyện xã hội. Và đến một lúc nào đó, ta không còn phân biệt được thực hư, xấu tốt.
Không biết – hay không quan tâm
Tôi có một người bạn thích nói chuyện đạo lý. Mỗi lần tôi nhắc chuyện chính trị, bạn rót trà mỉm cười: “Thôi uống trà đi. Cuộc sống này ngắn ngủi. Ai làm gì kệ, cũng là nghiệp của họ cả.”
Tôi muốn nói với bạn rằng cái “nghiệp” ấy đang phá nát hiến pháp, đang cắt ngân sách y tế, cấm sách khỏi thư viện, đuổi người tị nạn ra khỏi biên giới, đè cổ anh làm vườn, gọi thẩm phán là phản quốc, cái nghiệp ấy đang gậm nhấm “cuộc sống ngắn ngủi” của bạn. Nhưng mắt bạn đã nhìn xa xăm. Trà nguội rồi. Lòng bạn thì không muốn động.
Tôi hiểu. Bạn là người tử tế. Bạn chỉ không muốn bị lôi vào thế cuộc. Không muốn tranh cãi. Không muốn mất lòng bạn bè, mất bình yên, mất giờ uống trà thanh tịnh. Nên bạn lùi lại. Không phản đối. Không đồng tình. Không có mặt.
Đó là dạng ‘ignorance’ hay một dạng tránh né không ác ý, không ồn ào, không hung hăng. Chỉ là một thói quen vắng mặt có chủ đích.
Mà đâu cứ chỉ mình bạn. Gần đây tôi thấy nhiều người thân quen cũng bắt đầu tránh né chuyện chính trị. Từ một nhóm bạn bè vốn hay tranh luận sôi nổi đủ mọi đề tài —từ chuyện nuôi chó đến chuyện dưỡng da— từ chuyện Việt Nam đến chuyện thế giới, giờ chỉ cần ai trong nhóm lỡ miệng nhắc đến “Trump” là không khí bỗng nặng như trời sắp kéo giông.
Không phải các bạn tôi không có chính kiến. Có chứ. Nhưng họ đã học được rằng, đối thoại chính trị trong thời buổi này chẳng khác nào ném diêm vào kho pháo – người nói dễ cháy, người nghe dễ nổ, cả nhóm dễ tan. Cho nên các bạn chọn cách sống “văn minh”: giả điếc tập thể.
Mỗi lần có ai nêu ra một điều bất bình, một chính sách kỳ thị, một phát ngôn gây tranh cãi – điệp khúc liền được xướng lên: “Đời người ngắn ngủi, đừng nhắc tới nữa. Đừng dấy mệt vào thân.” Rồi mọi người ai nấy chuyển sang chuyện thời tiết hay chuyện hàng sale ở chợ, những mẫu đối thoại ‘an toàn’ vô cảm.
Đây là một dạng tránh né mới: không phải không biết, mà là không muốn dính líu. Người ta bắt đầu cư xử như thể sự thật chính trị là một loại bệnh truyền nhiễm – chạm vào là mất bạn, mất vui, mất bữa ăn ngon.
Nốt Lặng Trong Bản Nhạc
“Ở Hoa Kỳ có cả một thứ ‘giáo phái’ tôn thờ sự không biết – và điều đó xưa nay vẫn thế.”
— Isaac Asimov, trả lời phỏng vấn Newsweek, thập niên 1980.
Có những kiểu ‘không biết’ đến từ lười biếng. Có kiểu đến từ sợ hãi. Và có kiểu được soạn sẵn như một bản nhạc giao hưởng — có người viết, có người diễn, có người giữ nhịp.
Trong bản nhạc này, nốt lặng không chỉ là ô nhạc vắng âm thanh. Nó là dụng ý. Một khoảng trống được cài đúng nhịp để át đi tiếng nói chân thật. Một khoảng im lặng kéo dài đủ lâu để người nghe quên mất rằng vẫn còn điều cần nói.
Đó là khi sự ‘không biết’ được dàn dựng—không bừa bãi, không vô tình. Mà bài bản.
Nó có ngân sách. Có cố vấn truyền thông. Có mục tiêu rất rõ: gieo hoài nghi, khuấy nhiễu, xóa vết tích sự thật. Không cần phải chứng minh sai. Chỉ cần khiến người ta không chắc điều gì còn đúng.
Bắt đầu từ thuốc lá. Rồi đến biến đổi khí hậu. Thuốc chích ngừa vaccine. Bầu cử. Giai điệu không thay đổi: “Chuyện đó có thật không?” Câu hỏi tưởng chừng vô hại—nhưng đủ để ngắt mạch, khiến người kể ngập ngừng, người nghe quay đi.
Không cần kiểm duyệt. Chỉ cần làm loãng. Tin thật nằm lẫn giữa tin giả, tin bẻ góc, tin chưa rõ nguồn. Người nghe mỏi mệt. Người nói ngán ngẫm. Và nốt lặng lại tiếp tục, đều đặn, đúng nhịp.
Có hẳn một ngành học thuật về nó, người ta đặt cho nó một cái tên: agnotology — khoa học về sự không biết. Không biết có chủ đích. Không biết đúng lúc, đúng người, đúng cách, đúng chỗ. Không biết đủ để đừng hỏi gì nữa.
Và như thế, không cần tiếng súng, không cần bạo lực - chỉ cần gieo một lớp sương mù đủ dày để người ta nghi ngờ cả đôi mắt và trí óc của chính mình.
Chính Sách Vô Tri
Ở nhiều nơi, sự không biết không đến từ thiếu thông tin – mà từ chính sách chủ ý bẻ cong, xóa nhòa, hay bóp nghẹt sự thật.
Tại Cuba, một cán bộ tuyên truyền từng tuyên bố trên truyền hình quốc gia: “Ở đất nước chúng tôi không có ăn mày. Chỉ có những người cải trang thành ăn mày.”【1】
Lời ấy nói ra giữa lúc dân chúng đói khổ xếp hàng dành nhau mua chút bột, chút mì, thuốc men khan hiếm, điện cúp mỗi ngày, và trẻ con ngủ trên vỉa hè. Ông ta nói nghiêm trang không đùa. Và không ai thấy cần lên tiếng đính chính.
Tại Việt Nam, nhiều người trẻ không biết – hoặc chưa từng được dạy – rằng vào cuộc tổng tấn công Huế - Tết Mậu Thân 1968, cộng sản đã đào hố chôn sống hàng ngàn thường dân【2】.
Không phải vì họ ngu dốt. Mà vì họ lớn lên trong một xã hội nơi sự thật đã bị gạt hẳn ra ngoài chương trình giáo dục.
Ở Mỹ, tôi từng dự một buổi họp ở địa phương. Một người đàn ông đứng dậy phản đối kế hoạch xây nhà tạm trú cho người vô gia cư. Ông nói lớn, giọng chắc như đinh đóng cột:
“Tụi nó tới đây chỉ để ăn hại, chỉ lừa dối ăn tiền xã hội.”
Khi người tổ chức đưa ra số liệu phần lớn người cần nhà ở là cựu chiến binh, phụ nữ trốn bạo hành, người mất việc sau đại dịch—ông ta gạt phăng:
“Ai tin mấy con số ‘giả tạo’ đó? Sử dụng cái đầu đi.”
Không ai đáp lời. Căn phòng rơi vào im lặng.
Hiệu ứng Dunning–Kruger là tên gọi của hiện tượng trên. Hai nhà nghiên cứu David Dunning và Justin Kruger công bố năm 1999 rằng: người càng thiếu hiểu biết, lại càng dễ tin rằng mình đang nắm rõ về chính điều mình không hiểu【3】.
Đơn giản là người không biết đủ, cũng không biết rằng mình không biết.
Trong các khảo sát về kỹ năng suy luận và ngôn ngữ, nhóm đạt kết quả thấp nhất lại thường tự đánh giá mình cao nhất. Không phải vì họ nói dối, mà vì họ thiếu luôn khả năng tự nhận ra lỗ hổng của chính mình.
Dạng ‘tự tin’ đó không chỉ nằm trong sách vở. Nó xuất hiện giữa đời thường—trong quán cà phê, trên mạng, ở những buổi họp dân cư. Ai đã sống sau 1975 dưới thời cộng sản hẳn nhận ra bộ mặt quen thuộc của nó trong những buổi họp tổ dân phố.
Người có hiểu biết thường ngập ngừng. Người có kinh nghiệm thường thận trọng. Còn người biết ít lại nói nhiều, nói chắc, nói lấp mọi khoảng lặng. Và khi tiếng nói tỉnh táo rút khỏi cuộc đối thoại, chỗ trống ấy được thay thế bằng tiếng kêu to của những chiếc thùng rỗng tuy không đủ chiều sâu, nhưng đủ lớn để át đi những điều chính đáng cần được nghe, được nói.
Cái Giá của Sự Im Lặng
Khi tiểu bang Texas cấm giảng dạy những chủ đề liên quan đến phân biệt chủng tộc, bất công lịch sử, hay bình đẳng giới tính, nhiều giáo viên chọn cách im lặng. Không phải họ đồng tình. Nhưng họ biết cái giá của một tiếng nói ngay thẳng là những lá thư nặc danh, là kiện cáo, là học sinh mất học bổng, thầy cô giáo mất việc, trường lớp mất hợp đồng. Một số lặng lẽ dựng nên “giá sách bí mật” – nơi các em có thể tìm đọc những cuốn sách bị liệt vào danh sách cấm. Đó là một dạng phản kháng nhỏ, âm thầm, không biểu ngữ, không biểu tình – lấy sự im lặng làm vũ khí【4】.
Khi khoa học bị đưa lên bàn cân chính trị, những nhà nghiên cứu bắt đầu lùi bước. Tháng 3 năm 2025, Dr. Peter Marks, giám đốc Trung tâm Đánh giá Sinh học của FDA, từ chức. Trong thư gửi Bộ Y tế, ông viết rằng mình “không thể tiếp tục làm việc trong một môi trường nơi sự thật bị điều chỉnh để phục vụ lợi ích chính trị.” Một người từng giám sát cả chiến dịch vaccine COVID-19, giờ không còn chỗ đứng. Và những câu hỏi còn lại về dịch bệnh, về an toàn cộng đồng, sẽ phải được trả lời bởi những người ít hiểu biết nhưng to tiếng hơn【5】.
Trong làn sóng chỉ trích báo chí là “kẻ thù của nhân dân,” nhiều nhà báo kỳ cựu cũng rút lui. Jim Acosta, gương mặt gắn liền với CNN suốt 17 năm, từng là người trực tiếp đối đầu với Donald Trump tại phòng họp báo Bạch Ốc, đã rời khỏi đài vào đầu năm 2025. Trong bài phát biểu chia tay, ông nói: “Sự thật không có tiếng nói. Nó chỉ sống được nếu có người dám nói thay.” Nhưng rồi ông cũng ra đi, vì đã quá mỏi mệt với những cuộc tấn công, những lá thư đe dọa, và một guồng máy truyền thông đặt ưu tiên ‘nhu cầu thị trường’ thay vì bổn phận công dân【6】.
Và thế là những người từng đứng giữa tâm điểm, từng dùng tri thức để lèo lái dòng chảy xã hội, bắt đầu rút lui. Một người lặng lẽ. Rồi một người nữa. Rồi nhiều người nữa.
Sự im lặng ấy, có khi là phản kháng, có khi là tự bảo vệ, có khi là mỏi mệt, nhiều khi chỉ đơn giản là thói quen. Nhưng dù vì sợ hãi hay vì can đảm, có lý do hay không lý do, nó vẫn để lại chỗ trống. Và như mọi chỗ trống trong chính trường và đời sống – nó sẽ không nằm yên. Nó sẽ được lấp đầy, thường bằng tiếng nói đối lập.
Khoảng trống ấy hiện nay đang bị lấp bằng tiếng nói của những nhân vật như Robert F. Kennedy Jr.—một người từng bị chính gia đình mình công khai cảnh báo nguy hại cho xã hội, nhưng vẫn được mời điều trần trước Quốc hội như tiếng nói đại diện cho “tự do ngôn luận.” Ông từng lan truyền thuyết âm mưu về vaccine, tuyên bố sai lệch rằng HIV không gây ra AIDS. Khi các chuyên gia đứng đắn, tài giỏi rút lui, những tiếng nói như Kennedy Jr. không chỉ lấp vào khoảng trống – chúng bắt đầu định hình chính sách y tế, niềm tin cộng đồng, tạo ra luật pháp.
Tháng 6 năm 2025, một báo cáo nội bộ từ HHS (Bộ Y Tế và Dịch Vụ Nhân Sinh) cho thấy áp lực từ phe chống chủng ngừa đã khiến một số chính sách y tế cộng đồng bị rút lại hoặc sửa đổi theo hướng "thân thiện" hơn với các nhóm bài trừ khoa học. Một quan chức cấp cao giấu tên cho biết: “Chúng tôi không còn chắc ai sẽ bảo vệ sự thật khoa học nếu các vị trí lãnh đạo bị thay thế bằng những người tin rằng vaccine là âm mưu.” 【7】
Kết quả số ca bệnh sởi, ho gà, và thậm chí là bại liệt đang có dấu hiệu quay trở lại tại một số tiểu bang từng đạt chuẩn miễn dịch cộng đồng. Các chiến dịch giáo dục y tế bị cắt ngân sách. Và người dân – đặc biệt là người nghèo, người da màu – là đối tượng đầu tiên hứng chịu hậu quả.
Chọn im lặng ngày nay không còn là vấn đề cá nhân, mà trở thành mảnh đất màu mỡ cho tai hại bén rễ. Lịch sử từng cho thấy: khi những người hiểu biết và tử tế rút lui, cái sai và cái ác sẽ không chỉ tồn tại – nó sẽ thống trị.
“Tự do, dân chủ không tồn tại nếu người dân không đủ hiểu biết.” 【8】
Người Mỹ tử tế thời nay phần đông chọn tránh né, chọn không biết. Không hẳn vì họ bị tẩy não. Mà vì mệt, vì ngán, vì không muốn dính dáng. Họ quay đi. Họ đóng cửa. Họ rút vào một thế giới nhỏ – đủ yên để sống qua ngày, miễn đừng chạm tới sự thật.
Sự không biết ấy – trong xã hội học – là một cấu trúc thụ động, một “passive construct.” Nó không cần ai chỉ huy. Nó chỉ cần một xã hội đủ rối, đủ ồn, để cái sai vang to hơn cái đúng.
Trong thời đại tin tức cuồn cuộn, sự không biết trở thành một nơi trú ẩn. Đọc thì mệt. Tranh luận thì mất vui. Nói ra thì dễ bị chụp mũ. Thế là người ta rút lui – và nhường lại diễn đàn cho những kẻ thích quyền lực, thích khuấy động, thích gây hấn. Nước Mỹ hôm nay đang sống giữa trạng thái ấy.
Pew Research ghi nhận: tin sai về di dân lan truyền gấp sáu lần tin đúng【9】. Các vụ kiện nhắm vào giáo viên, thư viện, báo chí – không cần thắng. Chỉ cần gây sợ. Nhóm người hiểu chuyện – giáo sư, khoa học gia, lãnh đạo tôn giáo, chính trị – bắt đầu im tiếng. Tiếng nói mạnh mẽ nhất xưa nay là truyền thông, cũng bắt đầu nhỏ dần. Tầng lớp trí thức xuôi tay bỏ hàng ngũ vì sợ phiền.
Cái không biết ngày nay chễm chệ lên ngôi, từ những tách trà trong nhà chúng ta đang nhâm nhi chọn buông bỏ không can dự, đến những sự vắng mặt có chủ đích ngoài xã hội. Nó tạo ra khoảng trống cho cái sai lấn áp, thống trị. Và khi sự thật không còn người bênh vực, tri thức bị xem là mối đe dọa, người tử tế chọn im lặng để sai-đúng, thiện-ác lẫn lộn, thì nền dân chủ trên đất nước này không cần ai phá, sẽ tự mục ruỗng từ bên trong.
Einstein từng nói “Thế giới sẽ không bị hủy diệt vì những kẻ làm điều ác, mà vì những người thấy ác mà im lặng.”
Nina HB Lê
Tham khảo:
【1】Lời trích dẫn từ phóng sự “Cuba: Từ hoang tưởng đến đói nghèo”, phỏng theo bản tin BBC và Radio Televisión Martí, 2018.
【2】Xem: Douglas Pike, The Viet Cong Strategy of Terror, 1970; và The Massacre at Huế, báo cáo điều tra bởi US News & World Report, 1969.
【3】Dunning, D., & Kruger, J. (1999). Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one's own incompetence lead to inflated self-assessments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1121–1134.
【4】School Library Journal, NPR 2023–2025 coverage về luật cấm sách và giáo dục ở Texas, Florida.
【5】The Guardian, 25 March 2025, “FDA’s Peter Marks Resigns Over Political Pressure.”
【6】Entertainment Weekly, 5 January 2025, “Jim Acosta Leaves CNN After 17 Years.”
【7】Theo Reuters, tháng 6 năm 2025, HHS dưới quyền Robert F. Kennedy Jr. đã thay toàn bộ ủy ban cố vấn vaccine, rút lại nhiều khuyến nghị y tế công cộng và bổ nhiệm những người hoài nghi vaccine vào vị trí lãnh đạo.
【8】Pew Research Center, 2024 report: “False Immigration Narratives Spread Faster Than Factual Reporting.”
【9】 “Liberty cannot be preserved without a general knowledge among the people.”— John Adams, A Dissertation on the Canon and Feudal Law, năm 1765.
Send comment
