...cán bộ nhà nước coi việc đình công là phi pháp và có khi nặng tay đàn áp...
Một bóng ma đang đe dọa các nước nghèo, là lương thực vượt khỏi tầm tay nhiều người vì quá đắt. Trong khi ấy, tại Việt Nam đình công đã bùng nổ hàng loạt. Phải chăng Việt Nam đang bị hiệu ứng lạm phát toàn cầu và giới lao động là thành phần nạn nhân đầu tiên" Diễn đàn Kinh tế đài RFA ngày tám tháng Tư này tìm hiểu về một hiện tượng chung và hậu quả riêng cho Việt Nam, qua phần trao đổi cùng kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa, do Nguyễn Văn Khanh thực hiện sau đây.
Hỏi: Xin kính chào ông Nguyễn Xuân Nghĩa và xin thay mặt quý thính giả để cảm tạ ông về cuộc trao đổi ngày hôm nay.
Thưa ông, hôm Thứ Tư, Chủ tịch Ngân hàng Thế giới Robert Zoellick báo động rằng 33 quốc gia trên thế giới bị nguy cơ động loạn chính trị và xã hội vì giá lương thực và năng lượng tăng vọt. Tình trạng ấy càng làm thế giới chú ý đến các vụ đình công bùng nổ hàng loạt tại Việt Nam vì công nhân thợ thuyền đòi tăng lương để đủ sống.
Thưa ông, quý thính giả và bản thân chúng tôi muốn biết vì sao lương thực lại đột ngột tăng giá như vậy"Xin ông trình bày sơ lược về bối cảnh chung của thế giới trước khi chúng ta đề cập tới chuyện đình công ở Việt Nam.
- Thưa, ta đang gặp hiện tượng các cụ mình gọi là "gạo châu củi quế" - gần như trong nghĩa đen. Từ ba tháng qua, giá gạo trên thế giới đã tăng hơn gấp đôi. Riêng Thứ Sáu mùng bốn đã tăng 10% sau khi tăng 50% nội có hai tuần. Lý do là hàng loạt quốc gia bán gạo đã hạn chế xuất khẩu gạo để dự trữ lương thực - trong số này có Ấn Độ, Egypt, Cambodia và Việt Nam - làm nhiều xứ Phi châu nhập khẩu gạo phải lùng xục các thị trường để cố tìm ra lương thực cho dân đủ ăn.
Thật ra, nạn lương thực tăng giá đã manh nha từ năm ngoái và thành nguy kịch từ đầu năm nay. Trong mấy năm trước 2006, giá ngũ cốc trên thế giới tăng bình quân dưới 10% một năm. Qua 2006 thì tăng 16%, đến năm ngoái thì tăng 40%. Từ đầu năm nay, giá lúa mì tăng gấp đôi so với tháng Hai năm ngoái; giá ngô, gạo và đậu nành cũng lên đến kỷ lục. Theo Bộ Canh nông Hoa Kỳ thì dự trữ lương thực trên toàn cầu đang ở mức thấp nhất kể từ năm 1960. Đã thế, theo viện Nghiên cứu Quốc tế về Chính sách Thực phẩn IFPRI thì nạn ngũ cốc lên giá sẽ còn kéo dài.
Hỏi: Nếu như vậy thì nạn lương thực tăng giá không là một đột biến nhất thời nghĩa là có thể hạ trong tương lai"
- Thưa không, đây là một vấn đề trường kỳ có thể gây loạn và làm thay đổi bộ mặt thế giới. Từ cuối năm ngoái, Tổng giám đốc Cơ quan Lương nông Liên hiệp quốc (FAO) đã báo động: rằng nếu thế giới không sớm có biện pháp đối phó, thực phẩm lên giá sẽ đẩy mạnh nạn suy dinh dưỡng và đói ăn tại các nước nghèo.
- Thật ra, hậu quả trước mắt của hiện tượng ấy được thấy từ năm ngoái và ngày càng trầm trọng hơn từ mấy tháng qua. Đó là những vụ nổi loạn của dân chúng, đầu tiên tại Mexico đầu năm ngoái, rồi tại nhiều quốc gia khác như Ấn Độ, Indonesia, Pakistan, Ý, tức là Italy, và gần đây là Burkina Faso, Cameroon, Côte d'Ivoire, Maroc, Egypt, Saudi Arabia, Senegal... Hàng loạt chính quyền cũng bị cử tri trừng phạt do lương thực lên giá làm dân nghèo bị khổ.
Hỏi: Nếu là một hiện tượng đã manh nha từ nhiều năm thì hiển nhiên là người ta đã phải biết về nguyên nhân, vì sao vật giá lương thực lại gia tăng dữ dội như vậy"
- Lương thực có thể tăng giá đột ngột vì thiên tai hay dịch bệnh - như đã xảy ra tại Việt Nam, Trung Quốc hay Australia - và phải mất vài vụ mùa mới hồi phục. Nhưng lần này giá cả sẽ còn ở trên đỉnh cao có khi cả chục năm nữa. Vấn đề không chỉ là chênh lệch cung cầu nhất thời mà là hậu quả tổng hợp của nhiều yếu tố người ta không lường trước.
- Nguyên do cơ bản vẫn là chênh lệch cung cầu. Tôi xin được nói về vế cầu trước. Một số quốc gia đã chuyển hướng theo kinh tế thị trường - như Trung Quốc, Ấn Độ hay Việt Nam - nên mức sống dân cư có tăng đã nâng yêu cầu lương thực từ lượng qua phẩm, rồi qua lượng. Người dân nơi ấy không chỉ muốn ăn no hơn mà nay muốn ăn ngon hơn. Ngũ cốc không đủ mà phải có thịt thà. Bình quân, muốn có một ký thịt heo thì phải nhường cho heo ít ra ba ký thực phẩm gia súc. Muốn có một ký thịt bò thì phải mất chừng tám ký ngũ cốc.
- Kết quả là nếu mỗi bữa vẫn chỉ ăn ba bát cơm - và quả như vậy vì nhu cầu cơm gạo trong bữa ăn thường nhật không tăng mạnh từ mấy chục năm qua - ngày nay với ba bát cơm, người ta còn độn thịt nhiều hơn, nên phải nuôi loài gia súc sẽ nuôi mình. Ai cũng biết ngũ cốc như món ăn chính thường tăng cùng đà gia tăng dân số. Nhưng thịt thà lại tăng cùng tốc độ tăng trưởng kinh tế, với ảnh hưởng trực tiếp là đòi hỏi một lượng ngũ cốc cao hơn xưa gấp bội. Cho nên, khi kinh tế được giải phóng khỏi sự hoang tưởng Mác-xít và giã từ chế độ tem phiếu thì nhu cầu ngũ cốc của thế giới cũng được giải phóng.
Trong khi ấy, và ta nói về số cung, thì diện tích lẫn phương tiện canh tác ngũ cốc cũng bị cạnh tranh vì ngành chăn nuôi, khi đã bị thu hẹp dần vì hiện tượng công nghiệp hoá và đô thị hoá. Trên thế giới diện tích canh tác chỉ tăng tại Liên bang Nga và Nam Phi, trong khi ấy lại thu hẹp ở nơi khác, kể cả và nhất là tại Trung Quốc vì 6% đất canh tác đã bị biến thành sa mạc.
Hỏi: Đó là lý do cơ bản về cung cầu, mà tôi xin được tóm lược lại là số cầu về lương thực gia tăng nhờ tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển mà số cung về nông sản thì có hạn. Nhưng, người ta còn gặp nhiều yếu tố trùng hợp khác, là những gì" Vì sao giá cả lại tăng vọt từ năm ngoái" Có phải vì dầu thô không"
- Thưa đúng như thế. Dầu thô lên giá đều vì số cầu rất lớn của các nước tân hưng, tức là mới phát triển. Nhưng từ đầu năm ngoái, giá dầu thô tăng vọt từ khoảng 60 một thùng lên tới bây giờ là hơn 100 đô la, tức là tăng 80%. Mà dầu lại là nguyên nhiên liệu thiết yếu cho nông nghiệp trong chế độ thâm canh hiện đại, qua việc cày bừa tiêu tưới bằng cơ giới, việc chế biến phân bón hay thuốc sát trùng bằng hoá chất gốc dầu, và tất nhiên là việc chuyển vận, phân phối bằng xăng dầu.
Nhưng đó không là yếu tố duy nhất. Với an ninh đang vãn hồi tại Nigeria và Pakistan, tình hình Iraq có hướng cải thiện và quan hệ giữa Mỹ và Iran bớt căng thẳng, thì giá dầu sẽ có thể giảm mạnh. Giá lương thực thì chưa.
Hỏi: Thế thì ngoài việc xăng dầu lên giá, còn yếu tố đột biến gì sẽ khiến lương thực tăng giá từ năm ngoái và sẽ còn đắt đỏ trong nhiều năm tới"
- Yếu tố đột biến ấy xuất phát từ Hoa Kỳ. Dân Mỹ quá ưu lo về môi sinh và an toàn năng lượng nên muốn thay xăng dầu bằng chất cồn cất từ ngô, khoai hay mía, gọi đó là biofuel, là nhiên liệu hay năng lượng sinh học. Năm 2006, việc khuyến khích sử dụng loại chất đốt gốc nông sản ấy đã trở thành quốc sách, và đẩy mạnh số cầu về nông sản kể từ năm 2007.
Giải pháp kỹ thuật cho việc chế biến nông sản thành cồn chạy xe hơi thật ra còn phôi thai và lại gây thêm thiếu hụt về lương thực. Người ta ước lượng rằng 6,5% sản lượng mễ cốc trong mùa 2007-2008 được sử dụng vào việc chế biến thành cồn chạy xe. Gần đây, Liên hiệp quốc còn dự báo là chính kỹ nghệ chế biến nhiên liệu sinh học có thể khiến một tỷ 200 triệu dân bị đói vào năm 2025.
Hỏi: Như vậy, trước khi bước qua phần hai, về tình hình Việt Nam, chúng tôi xin đề nghị ông tổng kết lại về các nguyên nhân khiến vật giá lương thực đã tăng rất mạnh.
- Nói chung, thế giới đang bị nguy cơ lạm phát, và trong xu hướng vật giá gia tăng ấy, số cầu về ngũ cốc đã kéo giá thực phẩm lên mức kỷ lục. Đã thế về phía cung, ở đầu vào, giá cả nguyên nhiên vật liệu còn đẩy phí tổn sản xuất và phân phối lương thực lên cao hơn nữa. Bên cạnh, phải nói đến sai lầm về chính sách như việc trợ giá nông phẩm để sản xuất nhiên liệu sinh học tại Hoa Kỳ, hoặc về quản lý phân phối như trường hợp của các nước có khả năng xuất khẩu lương thực như Liên bang Nga hay Việt Nam mà nay cũng đành bó tay.
- Vấn đề sở dĩ nguy kịch vì quân bình cung cầu hiện đang ở vào trạng thái bấp bênh trên toàn cầu, giữa các nước xuất khẩu và nhập khẩu lương thực. Cho tới khi nhân loại phát minh ra một cuộc cách mạng mới về công nghệ canh nông thì bất cứ một bất trắc nào cũng dẫn tới khủng hoảng, thậm chí xung đột giữa các nước vì chuyện lương thực.
Hỏi: Chúng ta trở lại chuyện Việt Nam, với nạn lạm phát đã lên tới gần 20% một năm tính đến tháng Ba vừa qua khiến mức sống dân cư sa sút. Thưa ông, liệu lạm phát và lương thực tăng giá có là nguyên do dẫn tới hàng loạt những vụ đình công để đòi tăng lương hay không"
- Tôi cứ hay nói điều nghịch lý và chuyện "nhân" và "duyên" trong kinh tế. Cái "nhân" của các vụ đình công nằm trong chiến lược kinh tế và chính sách quản lý lao động của Việt Nam. Lương thực tăng giá cùng lạm phát chỉ là cái "duyên" mà thôi.
Nói cho rõ, khủng hoảng lao động tất yếu phải nổ ra tại Việt Nam, mà sở dĩ bùng nổ bây giờ là vì giá cả lương thực, nhưng sẽ còn kéo dài vì vấn đề nội tại của thị trường lao động. Một thí dụ là nạn công nhân lao động ở nước ngoài bị ngược đãi mà không được chính quyền bảo vệ là đề tài mà đài Á châu Tự do đã nhiều lần nói tới.
Hỏi: Xin được ngắt lời ông để yêu cầu ông nói cho rõ hơn về điều ông gọi là cái
"nhân" của vấn đề lao động, sau đó mình mới nói đến cái "duyên" là giá lương thực.
- Chiến lược kinh tế của Việt Nam chủ yếu là làm gia công để xuất khẩu mà coi nhẹ nhu cầu của thị trường nội địa của một dân số rất lớn là 85 triệu người. Chiến lược ấy dựa trên sức lao động bị ép để có lợi thế lương bổng thấp, đi đôi cùng đất đai lại rất cao vì đem lại quyền lợi cho đảng viên cán bộ nhà nước. Trong khi ấy, lợi thế lâu dài là năng xuất lao động qua giáo dục và đào tạo thì lại bị bỏ quên. Nhà nước sở dĩ tiến hành được việc ấy vì kiểm soát lực lượng lao động qua Tổng công đoàn, là nghiệp đoàn quốc doanh nằm trong Mặt trận Tổ chức, một đoàn thể cũng của đảng. Họ đồng thời duy trì tỷ giá đồng bạc quá thấp để đẩy mạnh xuất khẩu nên gây thiệt thòi cho người lao động và khi có mâu thuẫn với chủ đầu tư nước ngoài thì họ bênh chủ hơn bênh thợ. Nói cho dễ hiểu thì đây là tình trạng bóc lộc lao động của chế độ tư bản nhà nước. Đó là cái nhân, nguyên nhân chính.
- Cái duyên là khi lương thực tăng giá đến 40% và chiếm tỷ trọng rất lớn trong ngân sách chi tiêu của các gia đình nghèo thì công nhân bị thiệt thòi nặng. Họ vi phạm luật lao động của Việt Nam khi đình công để đòi tăng lương. Từ mười năm nay, đã có cả ngàn vụ đình công tự phát như vậy và từ đầu năm nay, số vụ đình công đã tràn lan, có khi lên tới nhiều vạn, như vụ đình công của tại một doanh nghiệp Đài Loan chế biến giày cho tập đoàn Nike của Mỹ.
Hỏi: Trong vụ đó, dường như các chủ đầu tư đã nhượng bộ mà chấp nhận tăng lương 10% cho công nhân. Ông có thấy rằng đó là một tiến bộ hay một kết quả đáng kể hay sao"
- Tỷ lệ tăng lương ấy chỉ bằng phân nửa yêu cầu của công nhân, và lương của họ thật ra vẫn thấp hơn lương công nhân làm trong các công ty quốc doanh. Trong một kỳ sau, có lẽ ta sẽ phân tích vấn đề lao động cho rõ hơn. Riêng trong vụ này tôi e rằng lại thấy Việt Nam học cách giải quyết theo kiểu Trung Quốc, là "xả sức ép" hay "đánh bùn sang ao" để bảo vệ ý thức hệ của đảng nên vấn đề chưa thể dứt.
Hỏi: Ông có thể giải thích điều ấy cho rõ hơn được không, thế nào là "xả sức ép" hay "đánh bùn sang ao""
- Cũng là một nước xưng danh xã hội chủ nghĩa, Trung Quốc có "Trung Hoa Toàn Quốc Tổng Công Hội" gọi tắt theo Anh ngữ là ACFTU, hay Tổng công đoàn quốc doanh, y như Việt Nam.
Và họ cũng cấm không cho công nhân được lập công đoàn tự do, độc lập. Công đoàn nhà nước ưu tiên bảo vệ chính sách của đảng và chiến lược của nhà nước, hơn là bảo vệ quyền lợi công nhân. Đồng thời, vì lý do ý thức hệ thì dù năng xuất kém, công nhân viên doanh nghiệp nhà nước lại có quyền lợi cao hơn công nhân trong các cơ sở tư doanh, của Việt Nam và ngoại quốc.
- Đáng lẽ, tình trạng bất công - hay vấn đề lao động thiếu an toàn và nhâm phẩm của công nhân bị chà đạp - cần được khắc phục bằng chính sách áp dụng bình đẳng cho mọi thành phần công nhân thợ thuyền, quốc doanh hay tư nhân, nội địa hay ngoại quốc. Việt Nam và Trung Quốc không giải quyết như vậy và khi có mâu thuẫn thì cán bộ nhà nước coi việc đình công là phi pháp và có khi nặng tay đàn áp.
- Thế rồi năm ngoái, Trung Quốc cho công nhân biểu tình phản đối chủ đầu tư nước ngoài trễ hạn trả lương. Năm nay, Việt Nam cho đình công đòi chủ đầu tư nước ngoài tăng lương. Đây là cách "xả sức ép" hay xả xúp bắp để giải bớt sự căm phẫn của công nhân, và cho thấy rằng đảng và nhà nước mới bảo vệ quyền lợi của công nhân chống bọn tư bản nước ngoài.
- Nhưng cách giải quyết này là con dao hai ba lưỡi. Thứ nhất, có thể khiến giới đầu tư quốc tế chột dạ như đã thấy tại Trung Quốc. Thứ hai, biện pháp tăng lương vì lạm phát có thể gây thêm lạm phát. Thứ ba, công nhân viên nơi khác cũng chẳng ngồi không khi thấy gia đình đói ăn vì lương không mua đủ gạo. Đây là vấn đề nguy kịch khác ngoài nạn lương thực tăng giá phi mã.
Xin thay mặt quý thính giả cám ơn ông Nguyễn Xuân Nghĩa trong chương trình Diễn đàn Kinh tế ngày hôm nay. Nguyễn Văn Khanh.
Gửi ý kiến của bạn
