Hình: Randy Laybourne từ Unsplash
Việc sử dụng thuốc gây nghiện quá liều đã trở thành một bệnh dịch trong hơn một thập kỷ và không có giải pháp đơn giản hay dễ dàng nào.
Hai trường hợp “overdose” fentanyl
Tháng 2 năm 2022, CNN đưa tin về cái chết hai năm trước của một cậu bé 14 tuổi (1). Alexander N. là một đứa trẻ tò mò, một hướng đạo sinh thích sinh hoạt ngoài trời và cắm trại, chơi các khuôn hình Legos và thích trượt ván. Cháu đi ngủ vẫn mang theo Iron Man nhồi bông và ôm con gấu bông mà cháu đã có từ khi còn nhỏ. Trước đó, cậu học sinh cấp hai thú nhận với cha mẹ về một vấn đề rất người lớn: Cậu đang thử nghiệm với oxycodone, một loại thuốc giảm đau mua cần có toa bác sĩ.
Một buổi sáng tháng 6 năm 2020, người mẹ phát hiện cháu đã chết trong phòng ngủ.
“Tôi đến phòng con, và cháu xanh xao, chỉ nằm sõng soài trên chiếc ghế bành. Giống như nó đang ngủ, như nó đã ngủ gục trên ghế”, bà nói.
Sau khi thú thật với cha mẹ, trước khi chết cậu bé đã quyết định ngưng thuốc và cha mẹ cháu đã quyết tâm thu xếp cho cháu được chữa trị. Cháu thông minh, tự tin là mình dùng thuốc một cách an toàn vì cháu biết tính liều lượng chính xác của thuốc oxycodone cho phù hợp với cơ thể còn nhỏ của mình. Tuy nhiên viên thuốc cuối cùng để thỏa mãn tính tò mò lại không phải oxycodone thật, mà là hàng nhái theo thuốc có toa (prescription knockoffs) và có tẩm fentanyl, một loại thuốc phiện tổng hợp (synthetic opioid) và viên thuốc có chứa đủ fentanyl để giết chết vài người.
Một trường hợp khác. Tại Hartford, Connecticut, năm 2022, cảnh sát tìm thấy 100 túi fentanyl trong phòng ngủ của một cậu bé 13 tuổi, cậu học sinh này đã tử vong khi dùng fentanyl quá liều ở trường. Cảnh sát cũng tìm thấy thêm 60 túi fentanyl cực mạnh được giấu rải rác trong trường. Nếu cậu bé phân phối cho bạn bè trong trường lượng fentanyl này, số tử vong không biết sẽ lên đến bao nhiêu (2).
Dịch fentanyl
Hơn 71.000 người Mỹ chết trong năm 2022 do dùng quá liều fentanyl, tăng gấp đôi so với 3 năm trước đó (32,754 tử vong từ 4/2018 đến 4/2019). Đây là nguyên nhân tử vong quan trọng nhất cho lứa tuổi 18-35 ở Mỹ (3).
Đại dịch Covid-19 cũng đóng một vai trò quan trọng trong sự gia tăng của tệ nạn opioid nói chung và fentanyl nói riêng. Đối với những người đang phấn đấu với chứng nghiện, việc cách ly và giãn cách xã hội kéo dài đã dẫn đến việc gián đoạn các dịch vụ điều trị và phục hồi, đồng thời hạn chế khả năng tiếp cận các dịch vụ sức khỏe tâm thần và hỗ trợ từ những người đồng cảnh ngộ (peer support). Các thói quen, nếp sống bị gián đoạn, công ăn việc làm, nhà ở có thể bị mất và căng thẳng kéo dài.
Một số người có cảm giác nước Mỹ đang bị tấn công bằng “võ khí hóa học” (chemical attack). Tháng 9 năm 2022, Bộ trưởng Tư pháp của 18 tiểu bang đã gửi một lá thư yêu cầu Tổng thống Biden cân nhắc việc xếp loại fentanyl phi pháp (illicit fentanyl) là “vũ khí hủy diệt hàng loạt” (weapon of mass destruction) “và là dấu hiệu của âm mưu giết người Mỹ có mục đích hoặc nỗ lực tích trữ vũ khí hóa học nguy hiểm.”
Chúng ta thử tìm hiểu mối đe dọa lớn lao này đối với giới trẻ.
Fentanyl hợp pháp và phi pháp (IMF)
Theo CDC Mỹ (4), fentanyl là một loại ma túy tổng hợp (giống như thuốc phiện, hợp chất opioid) mạnh hơn heroin tới 50 lần và mạnh hơn morphine 100 lần. Nó là nguyên nhân chính của các trường hợp quá liều gây tử vong hay không gây tử vong ở Mỹ. Liều fentanyl 2mg có thể làm chết người.
Có hai loại fentanyl: fentanyl dược phẩm và fentanyl sản xuất phi pháp (Illicitly manufactured fentanyl, IMF). Cả hai đều được coi là opioid tổng hợp.
Tuy dịch overdose chỉ được chú ý gần đây, thuốc này đã có mặt trên 60 năm nay. Bác sĩ người Bỉ (Belgium) Paul Janssen phát minh (tổng hợp) thuốc này vào năm 1959 và công ty dược phẩm Janssen Pharmaceutica của ông sở hữu bản quyền. Thuốc được dùng để trị đau nhức và gây mê (đường tĩnh mạch tên Sublimaze). Vào thập niên 1990, thuốc được dùng ở dạng thuốc dán cho thuốc hấp thụ vào da từ từ trong vài ngày(transdermal patch; Duragesic), tác dụng giảm đau kéo dài. Sau đó thuốc được bào chế ở dạng kẹo ngậm (lozenge, Actiq), viên sủi bọt trong miệng, thuốc xịt vào miệng (buccal spray) tác dụng nhanh hơn. Hiện nay, fentanyl là thuốc mê được dùng nhiều nhất (5).
Dược phẩm fentanyl được các bác sĩ kê toa để điều trị cơn đau dữ dội, đặc biệt là sau phẫu thuật và ung thư giai đoạn tiến triển. Gần đây trong hầu hết các trường hợp dùng thuốc quá liều liên quan tới fentanyl, nguồn gốc chất này là do sản xuất bất hợp pháp, được phân phối qua các thị trường “drug” bất hợp pháp vì tác dụng giống như heroin của nó. Nó thường được thêm vào các loại drug khác vì tác dụng cực mạnh của nó, làm cho thuốc rẻ hơn, mạnh hơn, gây nghiện hơn và nguy hiểm hơn. Các mạng xã hội trên Internet làm cho việc cung cấp và phân phối fentanyl tăng bội phần, vượt qua các biên giới quốc gia và dễ dàng đến với mọi người không phân biệt tuổi tác, giai tầng xã hội, từ các đô thị cho đến vùng quê hẻo lánh.
Sản xuất fentanyl phi pháp (Illicitly manufactured fentanyl, IMF)
Fentanyl (IMF) được sản xuất bất hợp pháp có sẵn trên thị trường dược phẩm ở các dạng khác nhau, bao gồm cả dạng lỏng và dạng bột.
Fentanyl dạng bột trông giống như nhiều loại thuốc khác. Nó thường được trộn với các loại thuốc như heroin, cocaine và methamphetamine và được bào chế thành những viên thuốc giống với các loại opioid theo toa khác. Thuốc có chứa fentanyl cực kỳ nguy hiểm và nhiều người có thể không biết rằng thuốc của họ có chứa fentanyl. Ở dạng lỏng, IMF có thể được tìm thấy qua thuốc xịt mũi, thuốc nhỏ mắt, được nhỏ giọt trên giấy hoặc viên kẹo nhỏ.
Gần đây, một số email tiếng Việt phổ biến tin đồn cho rằng kẻ gian có thể nhét vào tay cầm cửa xe hơi những miếng giẻ có tẩm fentanyl và chỉ đụng tay vào có thể bị ngộ độc thuốc. Tuy nhiên điều này chưa được xác nhận vì sự hấp thụ fentanyl qua da bình thường khi tiếp xúc nhanh không đáng kể (khác với hấp thụ qua các thuốc dán vào da nói ở trên, nhưng cần phải có thời gian khá lâu đến vài giờ). Những phản ứng, nếu có, như tim đập nhanh và mạnh, thở nhanh, ớn lạnh có lẽ được giải thích như là những triệu chứng của panic attack thì đúng hơn (6) (7). Nếu quá lo sợ ngộ độc chỉ vì đụng chạm nhanh vào các vật có thể có thuốc fentanyl (như cửa xe, áo quần người overdose) có thể làm chúng ta do dự và trễ nãi cấp cứu cho người bị ngộ độc quá liều. Mang găng tay, rửa tay sau khi tiếp xúc có thể là những biện pháp an toàn có ích.
Các tên gọi thuốc fentanyl bất hợp pháp ngoài thị trường đường phố:
● Apache
● Dance Fever
● Friend
● Goodfellas
● Jackpot
● Murder 8
● Tango & Cash
● China Girl, China Town, China White
Fentanyl và dùng thuốc quá liều
Fentanyl và các chất dạng thuốc phiện tổng hợp khác là những loại thuốc phổ biến nhất dẫn đến tử vong do dùng thuốc quá liều. Ngay cả với liều lượng nhỏ như 2mg, nó cũng có thể gây chết người. Ở Mỹ hơn 150 người chết mỗi ngày do sử dụng quá liều thuốc phiện tổng hợp như fentanyl.
Thuốc có thể chứa hàm lượng fentanyl gây chết người và không thể nhìn, nếm hoặc ngửi để nhận biết nó. Gần như không thể biết được thuốc có chứa fentanyl hay không trừ khi kiểm tra thuốc bằng que thử fentanyl.
Hình 1: Tài liệu của cơ quan phòng ngừa dùng thuốc quá liều của tiểu bang Rhodes Island.
Que thử fentanyl (fentanyl test strip)
Que thử không đắt tiền, thường cho kết quả trong vòng 5 phút, và có thể quyết định sống chết. Ngay cả khi xét nghiệm âm tính, hãy thận trọng vì que thử có thể không phát hiện ra các loại thuốc giống fentanyl nhưng mạnh hơn, như carfentanil.
Tuy nhiên, nên chú ý FDA chỉ chuẩn thuận dùng các que thử này cho nước tiểu để phát hiện fentanyl trong phòng cấp cứu hay phòng khám. Mặc dù CDC và một số cơ quan y tế công cọng khuyến khích dùng các que này để phát hiện fentanyl trong các thuốc dùng để giải trí (drug), nên nhớ rằng trong đại đa số tiểu bang Hoa Kỳ và Dictrict of Columbia (Washington D.C.), sở hữu các que phát hiện fentanyl là phi pháp, và được xem như sở hữu một dụng cụ để phân tích, xài ma túy (drug paraphernalia) (8).
Dấu hiệu quá liều
Nhận biết các dấu hiệu của thuốc opioid quá liều (opioid overdose) có thể cứu sống một mạng người. Cần tìm xem có những dấu hiệu sau đây hay không:
● Đồng tử (con ngươi) co lại, nhỏ, hẹp (pinpoint pupils);
● Ngủ thiếp đi hoặc ngất đi;
● Thở chậm, yếu hoặc ngưng thở;
● Nghẹn họng không thở được (choking) hoặc phát ra âm thanh ọc ọc ở trong họng (gurgling);
● Thân hình mềm nhũn, nằm ở tư thế bất thường;
● Da lạnh và/hoặc đẩm ướt (clammy skin);
● Da bị đổi màu, tái tím (đặc biệt là ở môi và móng tay).
Phải làm gì nếu bạn nghĩ một người nào đó đang bị dùng thuốc quá liều?
1) Theo CDC, có thể khó phân biệt một người đang “phê”, say thuốc hay đang bị nguy hiểm vì dùng quá liều (overdose). Nếu bạn không chắc chắn, hãy coi nó như một liều thuốc quá liều, bạn có thể cứu được một mạng người.
2) Gọi 911 ngay lập tức.
3) Cho xịt mũi hoặc chích naloxone, nếu có. (Naloxone, tên thương mại là Narcan, là một loại thuốc có thể đảo ngược tác dụng của quá liều opioid và cứu mạng sống. Nó có bán ở tất cả 50 tiểu bang và có thể được mua từ hiệu thuốc địa phương mà không cần toa bác sĩ ở hầu hết các tiểu bang).
4) Cố gắng giữ cho người bệnh còn thức và tiếp tục thở.
5) Đặt nạn nhân nằm nghiêng để tránh bị nghẹn (choking).
6) Ở bên người đó cho đến khi có toán cấp cứu đến nơi.
Hình 2: Thuốc Naloxone (4mg để xịt vào mũi, bên trái) và dạng dung dịch chích (0,4mg/ml, chích thịt hay dưới da, bên phải) để giải các opioid ( thuốc phiện, heroin hay fentanyl.)
Hình 3: Naloxone chiếm các thụ thể của opioid/ opioid receptor, cạnh tranh với các opioid khác như fentanyl, ngăn không cho chúng tác dụng vào tế bào (opioid antagonist).
Về thuốc giải độc fentanyl và các opioid khác
Naloxone nhanh chóng đảo ngược tình trạng thuốc quá liều bằng cách ngăn chặn tác dụng của opioid. Nó có thể khôi phục lại nhịp thở bình thường trong vòng 2 đến 3 phút ở một người có nhịp thở chậm lại, hoặc thậm chí ngừng thở do dùng quá liều opioid. Có thể cần nhiều hơn một liều naloxone khi có liên quan đến opioid mạnh hơn như fentanyl.
Naloxone sẽ không gây hại cho người bệnh nếu họ dùng quá liều các loại thuốc không phải opioid, vì vậy tốt nhất bạn nên sử dụng nó nếu bạn nghĩ rằng người nào đó đang dùng thuốc opioid quá liều. Naloxone sẽ chỉ tác dụng trong 30 đến 90 phút, vì vậy một người có thể cần dùng nhiều liều hoặc vẫn còn cảm thấy tác dụng của việc dùng fentanyl quá liều sau khi liều thuốc naloxone hết tác dụng.
Nếu bạn cho người nào đó dùng naloxone, hãy ở bên cạnh bệnh nhân cho đến khi có toán cấp cứu đến phụ trách chữa trị và theo dõi, hoặc trong ít nhất bốn giờ để đảm bảo hơi thở của bệnh nhân đã trở lại bình thường.
Theo báo Washington Post (9), Naloxone là thuốc theo toa nhưng có thể được mua mà không cần toa bác sĩ ở một số nhà thuốc và tổ chức cộng đồng. Naloxone có thể mua mà không cần toa tại các nhà thuốc CVS ở tất cả 50 tiểu bang, Washington D.C., và Puerto Rico. Walgreens cũng cung cấp naloxone mà không cần toa bác sĩ.
Thuốc xịt mũi giá chừng 120 đô la cho 2 ống. Đa số những trường hợp quá liều xảy ra tại nhà, cho nên những người dùng fentanyl do giải trí hay vì lý do y khoa cần trữ naloxone và những người trong gia đình cần biết thuốc để đâu, làm quen với việc dùng thuốc này cho nạn nhân lúc cần, trước khi toán cấp cứu đến nơi.
Chú ý: Những hướng dẫn cấp cứu là theo tài liệu hướng dẫn của CDC (Trung tâm Kiểm soát Bệnh của Mỹ) (10) và hoàn toàn có tính cách thông tin. Độc giả cần tham khảo trực tiếp tài liệu CDC được dẫn cuối bài. Chúng tôi không chịu trách nhiệm nếu bạn áp dụng cho mình hay cho người khác.
– Bác sĩ Hồ Văn Hiền
(8 tháng 2 năm 2023)
Tham khảo:
Gửi ý kiến của bạn
